Première partie
Première sous-partie
Turnus, ut īnfrāctōs, adversō Mārte, Latīnōs
dēfēcisse videt, sua nunc prōmissa reposcī,
sē signārī oculīs, ultrō implācābilis ārdet ;
attollitque animōs. Pœnōrum quālis in arvīs,
saucius ille, gravī vēnantum vulnere, pectus1
tum dēmum movet arma leō, gaudetque comantis
excutiēns cervīce torōs fīxumque latrōnis
impavidus frangit tēlum et fremit ōre cruentō:
haud secus accēnsō glīscit violentia Turnō.
tum sīc adfātur rēgem atque ita turbidus īnfit:
'nūlla mora in Turnō; nihil est quod dicta retractent
ignāvī æneadæ, nec quæ pepigēre recūsent:
congredior. fer sacra, pater, et concipe fœdus.
aut hāc Dardanium dextrā sub Tartara mittam
dēsertōrem Asiæ (sedeant spectentque Latīnī),
et sōlus ferrō crīmen commūne refellam,
aut habeat vīctōs, cēdat Lāvīnia conjūnx.
' Ollī sēdātō respondit corde Latīnus:
'ō præstāns animī juvenis, quantum ipse ferōcī
virtūte exsuperās, tantō mē impēnsius æquum est
cōnsulere atque omnīs metuentem expendere cāsūs.
sunt tibi rēgna patris Daunī, sunt oppida captā
multa manū, nec nōn aurumque animusque Latīnō est;
sunt aliæ innūptæ Latiō et Laurentibus arvīs
nec genus indecorēs. sine mē hæc haud mollia fātū 
sublātīs aperīre dolīs, simul hōc animō haurī:
mē nātam nūllī veterum sociāre procōrum fās erat,
idque omnēs dīvīque hominēsque canēbant.
victus amōre tuī, cognātō sanguine victus
conjugis et mæstæ lacrimīs, vincla omnia rūpī;
prōmissam ēripuī generō, arma impia sūmpsī.
ex illō quī mē cāsus, quæ, Turne, sequantur
bella, vidēs, quantōs prīmus patiāre labōrēs.
bis magnā vīctī pugnā vix urbe tuēmur
spēs Italās; recalent nostrō Thybrīna fluenta
sanguine adhūc campīque ingentēs ossibus albent.
quō referor totiēns? quæ mentem īnsānia mūtat?
sī Turnō exstīnctō sociōs sum ascīre parātus,
cūr nōn incolumī potius certāmina tollō?
quid cōnsanguineī Rutulī, quid cētera dīcet
40 Ītalia, ad mortem sī tē (fors dicta refūtet!)
prōdiderim, nātam et cōnūbia nostra petentem?
respice rēs bellō variās, miserēre parentis longævī,
quem nunc mæstum patriā Ardea longē dīvidit.'
haudquāquam dictīs violentia Turnī
45 flectitur; exsuperat magis ægrēscitque medendō.
ut prīmum fārī potuit, sīc īnstitit ōre:
'quam prō mē cūram geris, hanc precor, optime,
prō mē dēpōnās lētumque sinās prō laude pacīscī.
et nōs tēla, pater, ferrumque haud dēbile dextrā
50 spargimus, et nostrō sequitur dē vulnere sanguis.
longē illī dea māter erit, quæ nūbe fugācem
fēmineā tegat et vānīs sēsē occulat umbrīs.'
At rēgīna novā pugnæ conterrita sorte
flēbat et ārdentem generum moritūra tenēbat:
'Turne, per hās ego tē lacrimās, per sī quis Amātæ
tangit honōs animum: spēs tū nunc ūna, senectæ
tū requiēs miseræ, decus imperiumque Latīnī
tē penes, in tē omnis domus inclīnāta recumbit.
ūnum ōrō: dēsiste manum committere Teucrīs.
quī tē cumque manent istō certāmine cāsus
et mē, Turne, manent; simul hæc invīsa relinquam
lūmina nec generum ænēān captīva vidēbō.'
accēpit vōcem lacrimīs Lāvīnia mātris
flagrantīs perfūsa genās, cui plūrimus ignem
subjēcit rubor et calefacta per ōra cucurrit.
Indum sanguineō velutī violāverit ostrō
sī quis ebur, aut mixta rubent ubi līlia multa
alba rosā, tālis virgō dabat ōre colōrēs.
illum turbat amor fīgitque in virgine vultūs;
ārdet in arma magis paucīsque adfātur Amātam:
'nē, quæsō, nē mē lacrimīs nēve ōmine tantō
prōsequere in dūrī certāmina Mārtīs euntem,
ō māter; neque enim Turnō mora lībera mortis.
nūntius hæc, Idmōn, Phrygiō mea dicta tyrannō
haud placitūra refer. cum prīmum crāstina cælō
pūniceīs invecta rotīs Aurōra rubēbit,
nōn Teucrōs agat in Rutulōs, Teucrum arma
quiēscant et Rutulī; nostrō dirimāmus sanguine bellum,
illō quærātur conjūnx Lāvīnia campō.'
Hæc ubi dicta dedit rapidusque in tēcta recessit,
poscit equōs gaudetque tuēns ante ōra frementīs,
Pīlumnō quōs ipsa decus dēdit Ōrīthȳīa,
quī candōre nivēs anteīrent, cursibus aurās.
circumstant properī aurīgæ manibusque lacessunt
pectora plausa cavīs et colla comantia pectunt.
ipse dehinc aurō squālentem albōque orichalcō
circumdat lōrīcam umerīs, simul aptat habendō
ēnsemque clipeumque et rubræ cornua cristæ,
ēnsem quem Daunō ignipotēns deus ipse parentī
fēcerat et Stygiā candentem tīnxerat undā.
exim quæ mediīs ingentī adnīxa columnæ
ædibus astābat, validam vī corripit hastam,
Actoris Auruncī spolium, quassatque trementem
vōciferāns: 'nunc, ō numquam frūstrāta vocātus
hasta meōs, nunc tempus adest: tē maximus Actor,
tē Turnī nunc dextra gerit; dā sternere corpus
lōrīcamque manū validā lacerāre revulsam
sēmivirī Phrygis et fœdāre in pulvere crīnīs
vibrātōs calidō ferrō murrāque madentīs.'
hīs agitur furiīs, tōtōque ārdentis ab ōre
scintillæ absistunt, oculīs micat ācribus ignīs,
mūgītūs velutī cum prīma in prœlia taurus
terrificōs ciet aut īrāscī in cornua temptat
arboris obnīxus truncō, ventōsque lacessit
ictibus aut sparsa ad pugnam prōlūdit harēna.
Nec minus intereā māternīs sævus in armīs
ænēās acuit Mārtem et sē suscitat īra,
oblātō gaudēns compōnī fœdere bellum.
tum sociōs mæstīque metum sōlātur Jūlī
fāta docēns, rēgīque jubet respōnsa Latīnō
certa referre virōs et pācīs dīcere lēgēs.
Postera vix summōs spargēbat lūmine montīs
orta diēs, cum prīmum altō sē gurgite tollunt
Solīs equī lūcemque elatīs nāribus efflant:
campum ad certāmen magnæ sub mœnibus urbis
dīmēnsī Rutulīque virī Teucrīque parābant
in mediōque focōs et dīs commūnibus ārās
grāmineās. aliī fontemque ignemque ferēbant
vēlātī līmō et verbēnā tempora vīnctī. 
prōcēdit legiō Ausonidum, pīlātaque plēnīs
agmina sē fundunt portīs. hinc Trōius omnis
Tyrrhēnusque ruit variīs exercitus armīs,
haud secus īnstrūctī ferrō quam sī aspera Mārtis
pugna vocet. nec nōn mediīs in mīlibus ipsī
125 ductōrēs aurō volitant ostrōque superbī,
et genus Assaracī Mnestheus et fortis Asīlās
et Messāpus equum domitor, Neptūnia prōlēs;
utque datō signō spatia in sua quisque recessit,
dēfīgunt tellūre hastās et scūta reclīnant.
130 tum studiō effūsæ mātrēs et vulgus inermum
invalidīque senēs turrīs ac tēcta domōrum
obsēdēre, aliī portīs sublīmibus astant.
At Jūnō ex summō (quī nunc Albānus habētur;
tum neque nōmen erat neque honōs aut glōria montī)
prōspiciēns tumulō campum aspectābat et ambās
Laurentum Trōumque aciēs urbemque Latīnī.
extemplō Turnī sīc est adfāta sorōrem
dīva deam, stāgnīs quæ flūminibusque sonōrīs
præsidet (hunc illī rēx ætheris altus honōrem
140 Juppiter ēreptā prō virginitāte sacrāvit):
'nympha, decus fluviōrum, animō grātissima nostrō,
scīs ut tē cūnctīs ūnam, quæcumque Latīnæ
magnanimī Jovis ingrātum ascendēre cubīle,
prætulerim cælīque libēns in parte locārim:
disce tuum, nē mē incūsēs, Jūturna, dolōrem.
quā vīsa est Fortūna patī Parcæque sinēbant
cēdere rēs Latiō, Turnum et tua mœnia texī;
nunc juvenem imparibus videō concurrere fātīs,
Parcārumque diēs et vīs inimīca propinquat.
nōn pugnam aspicere hanc oculīs, nōn fœdera possum.
tū prō germānō sī quid præsentius audēs,
perge; decet. forsan miserōs meliōra sequentur.'
vix ea, cum lacrimās oculīs Jūturna profundit
terque quaterque manū pectus percussit honestum.
'nōn lacrimīs hoc tempus' ait Sāturnia Jūnō:
'accelerā et frātrem, sī quis modus, ēripe mortī;
aut tū bella ciē conceptumque excute fœdus.
auctor ego audendī.' sīc exhortāta relīquit
incertam et trīstī turbātam vulnere mentis.
Intereā rēgēs ingentī mōle Latīnus
quadrijugō vehitur currū (cui tempora circum
aurātī bis sex radiī fulgentia cingunt,
Solīs avī specimen), bīgīs it Turnus in albīs,
bīna manū lātō crispāns hastīlia ferrō.
hinc pater ænēās, Rōmānæ stirpis orīgō,
sīdereō flagrāns clipeō et cælestibus armīs
et juxtā Ascanius, magnæ spēs altera Rōmæ,
prōcēdunt castrīs, pūrāque in veste sacerdōs
sætigerī fētum suis intōnsamque bidentem
attulit admōvitque pecūs flagrantibus ārīs.
illī ad surgentem conversī lūmina sōlem
dant frūgēs manibus salsās et tempora ferrō
summa notant pecudum, paterīsque altāria lībant.
Tum pius ænēās strictō sīc ēnse precātur:
'estō nunc Sōl testis et hæc mihi terra vocantī,
quam propter tantōs potuī perferre labōrēs,
et pater omnipotēns et tū Sāturnia conjūnx
(jam melior, jam, dīva, precor), tūque inclute Māvors,
cūncta tuō quī bella, pater, sub nūmine torquēs;
fontīsque fluviōsque vocō, quæque ætheris altī
religiō et quæ cæruleō sunt nūmina pontō:
cesserit Ausoniō sī fors victōria Turnō,
convenit Evandrī vīctōs discēdere ad urbem,
cēdet Jūlus agrīs, nec post arma ūlla rebellēs
æneadæ referent ferrōve hæc rēgna lacessent.
sīn nostrum adnuerit nōbīs victōria Mārtem
(ut potius reor et potius dī nūmine firment),
nōn ego nec Teucrīs Italōs pārēre jubēbō
nec mihi rēgna petō: paribus sē lēgibus ambæ
invictæ gentēs æterna in fœdera mittant.
sacra deōsque dabō; socer arma Latīnus habētō,
imperium sollemne socer; mihi mœnia Teucrī
cōnstituent urbīque dabit Lāvīnia nōmen.'
Sīc prior ænēās, sequitur sīc deinde Latīnus
suspiciēns cælum, tenditque ad sīdera dextram:
'hæc eadem, ænēā, terram, mare, sīdera, jūrō
Lātōnæque genus duplex Jānumque bifrontem,
vimque deum īnfernam et dūrī sacrāria Dītis;
audiat hæc genitor quī fœdera fulmine sancit.
tangō ārās, mediōs ignīs et nūmina testor:
nūlla diēs pācem hanc Italīs nec fœdera rumpet,
quō rēs cumque cadent; nec mē vīs ūlla volentem
āvertet, nōn, sī tellūrem effundat in undās
dīluviō miscēns cælumque in Tartara solvat,
ut scēptrum hoc' (dextrā scēptrum nam forte gerēbat)
'numquam fronde levī fundet virgulta nec umbrās,
cum semel in silvīs īmō dē stirpe recīsum
mātre caret posuitque comās et bracchia ferrō,
 ōlim arbōs, nunc artificis manus ære decōrō
inclūsit patribusque dedit gestāre Latīnīs.'
tālibus inter sē firmābant fœdera dictīs
cōnspectū in mediō procerum. tum rīte sacrātās
in flammam jugulant pecudēs et vīscera vīvīs
ēripiunt, cumulantque onerātīs lancibus ārās.
At vērō Rutulīs impār ea pugna vidērī
jamdūdum et variō miscērī pectora mōtū,
tum magis ut propius cernunt nōn vīribus æquōs.
adjuvat incessū tacitō prōgressus et āram
suppliciter venerāns dēmissō lūmine Turnus
pūbentēsque genæ et juvenālī in corpore pallor.
quem simul ac Jūturna soror crebrēscere vīdit
sermōnem et vulgī variāre labantia corda,
in mediās aciēs fōrmam adsimulāta Camertī,
cui genus ā proavīs ingēns clārumque paternæ
nōmen erat virtūtis, et ipse ācerrimus armīs,
in mediās dat sēsē aciēs haud nescia rērum
rūmōrēsque serit variōs ac tālia fātur:
'nōn pudet, ō Rutulī, prō cūnctīs tālibus ūnam
objectāre animam? numerōne an vīribus æquī
nōn sumus? ēn, omnēs et Trōes et Arcades hī sunt,
fātālisque manūs, īnfēnsa Etrūria Turnō:
vix hostem, alternī sī congrediāmur, habēmus.
ille quidem ad superōs, quōrum sē dēvovet ārīs,
succēdet fāmā vīvusque per ōra ferētur;
nōs patria āmissā dominīs pārēre superbīs
cōgēmur, quī nunc lentī cōnsēdimus arvīs.'
Tālibus incēnsa est juvenum sententia dictīs
jam magis atque magis, serpitque per agmina murmur:
ipsī Laurentēs mūtātī ipsīque Latīnī.
quī sibi jam requiem pugnæ rēbusque salūtem
spērābant, nunc arma volunt fœdusque precantur
īnfectum et Turnī sortem miserantur inīquam.
hīs aliud mājus Jūturna adjungit et altō
dat signum cælō, quō nōn præsentius ūllum
turbāvit mentēs Italās mōnstrōque fefellit.
namque volāns rubrā fulvus Jovis āles in æthrā
lītoreās agitābat avīs turbamque sonantem
agminis āligerī, subitō cum lāpsus ad undās
cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncīs.
arrēxēre animōs Italī, cūnctæque volucrēs
convertunt clāmōre fugam (mīrābile vīsū),
ætheraque obscūrant pennīs hostemque per aurās
factā nūbe premunt, dōnec vī victus et ipsō
pondere dēfēcit prædamque ex unguibus āles
prōjēcit fluviō, penitusque in nūbila fūgit.
Tum vērō augurium Rutulī clāmōre salūtant
expediuntque manūs, prīmusque Tolumnius augur
'hoc erat, hōc vōtīs' inquit 'quod sæpe petīvī.
accipiō agnōscōque deōs; mē, mē duce ferrum
corripite, ō miserī, quōs improbus advena bellō
territat invalidās ut avīs, et lītora vestra
vī populat. petet ille fugam penitusque profundō
vēla dabit. vōs ūnanimī densēte catervās
et rēgem vōbīs pugnā dēfendite raptum.'
dīxit, et adversōs tēlum contorsit in hostīs
prōcurrēns; sonitum dat strīdula cornus et aurās
certa secat. simul hoc, simul ingēns clāmor et omnēs
turbātī cuneī calefactaque corda tumultū.
hasta volāns, ut forte novem pulcherrima frātrum
corpora cōnstiterant contrā, quōs fīda creārat
ūna tot Arcadiō conjūnx Tyrrhēna Gylippō,
hōrum ūnum ad medium, teritur quā sūtilis alvō
balteus et laterum jūnctūrās fībula mordet,
ēgregium fōrmā juvenem et fulgentibus armīs,
trānsadigit costās fulvāque effundit harēna.
at frātrēs, animōsa phalānx accēnsaque lūctū,
pars gladiōs stringunt manibus, pars missile ferrum
corripiunt cæcīque ruunt. quōs agmina contrā
prōcurrunt Laurentum, hinc dēnsī rūrsus inundant
Trōes Agyllīnīque et pictīs Arcades armīs:
sīc omnīs amor ūnus habet dēcernere ferrō.
dīripuēre ārās, it tōtō turbida cælō
tempestās tēlōrum ac ferreus ingruit imber,
crātērāsque focōsque ferunt. fugit ipse Latīnus
pulsātōs referēns īnfectō fœdere dīvōs.
īnfrēnant aliī currūs aut corpora saltū
subiciunt in equōs et strictīs ēnsibus adsunt.
Messāpus rēgem rēgisque īnsigne gerentem
 Tyrrhēnum Aulestēn, avidus cōnfundere fœdus,
adversō prōterret equō; ruit ille recēdēns
et miser oppositīs ā tergō involvitur ārīs 
in caput inque umerōs. at fervidus advolat hastā
Messāpus tēlōque ōrantem multa trabālī
dēsuper altus equō graviter ferit atque ita fātur:
'hoc habet, hæc melior magnīs data victima dīvīs.'
concurrunt Italī spoliantque calentia membra.
obvius ambustum torrem Corynæus ab ārā
corripit et venientī Ebysō plāgamque ferentī
occupat os flammīs: ollī ingēns barba relūxit
nīdōremque ambusta dedit. super ipse secūtus
cæsariem lævā turbātī corripit hostīs
impressōque genū nītēns terræ applicat ipsum;
sīc rigidō latus ēnse ferit. Podalīrius Alsum
pāstōrem prīmāque aciē per tēla ruentem
ēnse sequēns nūdō superimminet; ille secūrī
adversī frontem mediam mentumque reducta
dissicit et sparsō lātē rigat arma cruōre.
ollī dūra quiēs oculōs et ferreus urget
somnus, in æternam conduntur lūmina noctem. 
At pius ænēās dextram tendēbat inermem
nūdātō capite atque suōs clāmōre vocābat:
'quō ruitis? quæve ista repēns discordia surgit?
ō cohibēte īrās! ictum jam fœdus et omnēs
compositæ lēgēs. mihi jūs concurrere sōlī;
mē sinite atque auferte metūs. ego fœdera faxo 
firma manū; Turnum dēbent hæc jam mihi sacra.'
hās inter vōcēs, media inter tālia verba
ecce virō strīdēns ālīs adlāpsa sagittā est,
incertum quā pulsa manū, quō turbine adācta,
quis tantam Rutulīs laudem, cāsusne deusne,
attulerit; pressa est īnsignis glōria factī,
nec sēsē ænēæ jactāvit vulnere quisquam.
Turnus ut ænēān cēdentem ex agmine vīdit
turbātōsque ducēs, subitā spē fervidus ārdet;
poscit equōs atque arma simul, saltūque superbus
ēmicat in currum et manibus mōlītur habēnās.
multa virum volitāns dat fortia corpora lētō.
sēminecis volvit multōs: aut agmina currū
prōterit aut raptās fugientibus ingerit hastās.
quālis apud gelidī cum flūmina concitus Hebrī
sanguineus Māvors clipeō increpat atque furentis
bella movēns immittit equōs, illī æquore apertō
ante Notōs Zephyrumque volant, gemit ultima pulsū
Thrāca pedum circumque ātræ Formīdinis ōra
Īræque Īnsidiæque, deī comitātus, aguntur:
tālis equōs alacer media inter prœlia Turnus
fūmantis sūdōre quatit, miserābile cæsīs
hostibus īnsultāns; spargit rapida ungula rōrēs
sanguineōs mixtāque cruor calcātur harēna.
jamque necī Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,
hunc congressus et hunc, illum ēminus; ēminus ambō
Imbrasidās, Glaucum atque Laden, quōs Imbrasus ipse
nūtrierat Lyciā paribusque ōrnāverat armīs
vel cōnferre manum vel equō prævertere ventōs.
Partē aliā media Eumēdēs in prœlia fertur,
antīquī prōlēs bellō præclāra Dolōnis,
nōmine avum referēns, animō manibusque parentem,
quī quondam, castra ut Danaum speculātor adīret,
ausus Pēlīdæ pretium sibi poscere currūs;
illum Tȳdīdēs aliō prō tālibus ausīs
adfēcit pretiō nec equīs aspīrat Achillī.
hunc procul ut campō Turnus prōspexit apertō,
ante levī jaculō longum per ināne secūtus
sistit equōs bijugīs et currū dēsilit atque
sēmianimī lāpsōque supervenit, et pede collō
impressō dextræ mucrōnem extorquet et altō
fulgentem tingit jugulō atque hæc īnsuper addit:
'ēn agrōs et, quam bellō, Trōjāne, petīstī,
Hesperiam mētīre jacēns: hæc præmia, quī mē
ferrō ausī temptāre, ferunt, sīc mœnia condunt.'
huic comitem Asbȳtēn conjectā cuspide mittit
Chlōreaque Sybarimque Darētaque Thersilochumque
et sternācis equī lāpsum cervīce Thymœten.
ac velut Ēdōnī Boreæ cum spīritus altō
īnsonat ægæō sequiturque ad lītora flūctūs,
quā ventī incubuēre, fugam dant nūbila cælō:
sīc Turnō, quācumque viam secat, agmina cēdunt
conversæque ruunt aciēs; fert impetus ipsum et
cristam adversō currū quatit aura volantem.
nōn tulit īnstantem Phēgeus animīsque frementem
objēcit sēsē ad currum et spūmantia frēnīs
ōra citātōrum dextrā dētorsit equōrum.
dum trahitur pendetque jugīs, hunc lāta retēctum
lancea cōnsequitur rumpitque īnfīxa bilīcem
lōrīcam et summum dēgustat vulnere corpus.
ille tamen clipeō objectō conversus in hostem
ībat et auxilium ductō mucrōne petēbat,
cum rota præcipitem et prōcursū concitus axis
impulit effunditque solō, Turnusque secūtus
īmam inter galeam summī thōrācis et ōrās
abstulit ēnse caput truncumque relīquit harēnæ.
Atque ea dum campīs victor dat fūnera Turnus,
intereā ænēān Mnestheus et fīdus Achātēs
Ascaniusque comes castrīs statuēre cruentum
alternōs longā nītentem cuspide gressūs.
sævit et īnfrāctā luctātur harundine tēlum
ēripere auxiliōque viam, quæ proxima, poscit:
ēnse secent lātō vulnus tēlīque latebram
rescindant penitus, sēsēque in bella remittant.
jamque aderat Phœbō ante aliōs dīlēctus Iāpyx
Īasidēs, ācrī quondam cui captus amōre
ipse suās artīs, sua mūnera, lætus Apollō
augurium citharamque dabat celerīsque sagittās.
ille, ut dēpositī prōferret fāta parentis,
scīre potestātēs herbārum ūsumque medendī
māluit et mūtās agitāre inglōrius artīs.
stābat acerba fremēns ingentem nīxus in hastam
ænēās magnō juvenum et mærentis Iūlī
concursū, lacrimīs immōbilis. ille retortō
Pæonium in mōrem senior succīnctus amictū
multa manū medicā Phœbīque potentibus herbīs
nēquīquam trepidat, nēquīquam spīcula dextra
sollicitat prēnsatque tenācī forcipe ferrum.
nūlla viam Fortūna regit, nihil auctor Apollō 
subvenit, et sævus campīs magis ac magis horror
crebrēscit propiusque malum est. jam pulvere cælum
stāre vident: subeunt equitēs et spīcula castrīs
dēnsa cadunt mediīs. it trīstis ad æthera clāmor
bellantum juvenum et dūrō sub Mārte cadentum.
Hic Venus indignō nātī concussa dolōre
dictamnum genetrīx Crētæā carpit ab Īdā,
pūberibus caulem foliīs et flōre comantem
purpureō; nōn illa ferīs incognita caprīs
grāmina, cum tergō volucrēs hæsēre sagittæ.
hoc Venus obscūrō faciem circumdata nimbō
dētulit, hoc fūsum labrīs splendentibus amnem
īnficit occultē medicāns, spargitque salūbris
ambrosiæ sūcōs et odōriferam panacēam.
fōvit eā vulnus lymphā longævus Iāpyx
ignōrāns, subitōque omnis dē corpore fūgit
quippe dolor, omnis stetit īmō vulnere sanguis.
jamque secūta manum nūllō cōgente sagittā
excidit, atque novæ rediēre in prīstina vīrēs.
'arma citī properāte virō! quid stātis?' Iāpyx
conclāmat prīmusque animōs accendit in hostem.
'nōn hæc hūmānīs opibus, nōn arte magistrā
prōveniunt, neque tē, ænēā, mea dextera servat:
mājor agit deus atque opera ad mājōra remittit.' 
ille avidus pugnæ sūrās inclūserat aurō
hinc atque hinc ōditque morās hastamque coruscat.
postquam habilis laterī clipeus lōrīcaque tergō est,
Ascanium fūsīs circum complectitur armīs
summaque per galeam dēlībāns ōscula fātur:
'disce, puer, virtūtem ex mē vērumque labōrem,
fortūnam ex aliīs. nunc tē mea dextera bellō
dēfēnsum dabit et magna inter præmia dūcet.
tū facitō, mox cum mātūrā adolēverit ætās,
sīs memor et tē animō repetentem exempla tuōrum
et pater ænēās et avunculus excitet Hector.'
Hæc ubi dicta dedit, portīs sēsē extulit ingēns
tēlum immāne manū quatiēns; simul agmine dēnsō
Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictīs
turba fluit castrīs. tum cæcō pulvere campus
miscētur pulsūque pedum tremit excitā tellūs.
vīdit ab adversō venientīs aggere Turnus,
vīdēre Ausoniī, gelidusque per īma cucurrit
ossa tremor; prīma ante omnis Jūturna Latīnōs
audiit agnōvitque sonum et tremefacta refūgit.
ille volat campōque ātrum rapit agmen apertō.
quālis ubi ad terrās abruptō sīdere nimbus
it mare per medium (miserīs, heu, præscia longē
horrēscunt corda agricolīs: dabit ille ruīnās
arboribus strāgemque satis, ruet omnia lātē),
ante volant sonitumque ferunt ad lītora ventī:
tālis in adversōs ductor Rhœtēius hostis
agmen agit, dēnsī cuneīs sē quisque coāctīs
adglomerant. ferit ēnse gravem Thymbræus Osīrim,
Arcetium Mnestheus, Epulōnem obtruncat Achātēs
Ūfentemque Gyās; cadit ipse Tolumnius augur,
prīmus in adversōs tēlum quī torserat hostis.
tollitur in cælum clāmor, versīque vicissim
pulverulenta fugā Rutulī dant terga per agrōs.
ipse neque āversōs dignātur sternere mortī
nec pede congressōs æquō nec tēla ferentīs
īnsequitur: sōlum dēnsa in cālīgine Turnum
vestīgat lūstrāns, sōlum in certāmina poscit.
Hoc concussa metū mentem Jūturna virāgō
aurīgam Turnī media inter lōra Metiscum
excutit et longē lāpsum tēmōne relīquit;
ipsa subit manibusque undantīs flectit habēnās
cūncta gerēns, vōcemque et corpus et arma Metiscī.
nigra velut magnās dominī cum dīvitis ædēs
pervolat et pennīs alta ātria lūstrat hirundō
pābula parva legēns nīdīsque loquācibus escās,
et nunc porticibus vacuīs, nunc ūmida circum
stāgna sonat: similis mediōs Jūturna per hostīs
fertur equīs rapidōque volāns obit omnia currū,
jamque hic germānum jamque hīc ostentat ovantem
nec cōnferre manum patitur, volat āvia longē.
haud minus ænēās tortōs legit obvius orbis, 
vestīgatque virum et disjecta per agmina magnā
vōce vocat. quotiēns oculōs conjēcit in hostem
ālipedumque fugam cursū temptāvit equōrum,
āversōs totiēns currūs Jūturna retorsit.
heu, quid agat? variō nēquīquam fluctuat æstū,
dīversæque vocant animum in contrāria cūræ.
huic Messāpus, utī lævā duo forte gerēbat
lenta, levis cursū, præfīxa hastīlia ferrō,
hōrum ūnum certō contorquēns dērigit ictū.
substitit ænēās et sē collēgit in arma
poplite subsīdēns; apicem tamen incita summum
hasta tulit summāsque excussit vertice cristās.
tum vērō adsurgunt īræ, īnsidiīsque subāctūs,
dīversōs ubi sēnsit equōs currumque referrī,
multa Jovem et læsī testātus fœderis ārās
jam tandem invādit mediōs et Mārte secundō
terribilis sævam nūllō discrīmine cædem
suscitat, īrārumque omnīs effundit habēnās.
Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine cædēs
dīversās obitumque ducum, quōs æquore tōtō
inque vicem nunc Turnus agit, nunc Trōius hērōs,
expediat? tantōn placuit concurrere mōtū,
Juppiter, æternā gentīs in pāce futūrās?
ænēās Rutulum Sucrōnem (ea prīma ruentīs
pugna locō statuit Teucrōs) haud multa morantem
excipit in latus et, quā fāta celerrima, crūdum
trānsadigit costās et crātīs pectoris ēnsem.
Turnus equō dējectum Amycum frātremque Diōrēn,
congressus pedes, hunc venientem cuspide longā,
hunc mucrōne ferit, currūque abscīsa duōrum
suspendit capita et rōrantia sanguine portat.
ille Talōn Tanaimque necī fortemque Cethēgum,
trīs ūnō congressū, et mæstum mittit Onīten,
nōmen Echīonium mātrisque genus Peridīæ;
hic frātrēs Lyciā missōs et Apollinis agrīs
et juvenem exōsum nēquīquam bella Menœten,
Arcada, piscōsæ cui circum flūmina Lernæ
ars fuerat pauperque domus nec nōta potentum
mūnera, conductāque pater tellūre serēbat.
ac velut immissī dīversīs partibus ignēs
ārentem in silvam et virgulta sonantia laurō,
aut ubi dēcursū rapidō dē montibus altīs
dant sonitum spūmōsī amnēs et in æquora currunt
quisque suum populātus iter: nōn sēgnius ambō
ænēās Turnusque ruunt per prœlia; nunc, nunc
fluctuat īra intus, rumpuntur nescia vincī
pectora, nunc tōtīs in vulnera vīribus ītur.
Murrānum hīc, atavōs et avōrum antīqua sonantem
nōmina per rēgēsque āctum genus omne Latīnōs,
præcipitem scopulō atque ingentis turbine saxī
excutit effunditque solō; hunc lōra et juga subter
prōvolvēre rotæ, crēbrō super ungula pulsū
incita nec dominī memorum prōculcat equōrum.
ille ruentī Hyllō animīsque immāne frementī
occurrit tēlumque aurātā ad tempora torquet:
ollī per galeam fīxō stetit hasta cerebrō.
dextera nec tua tē, Grāium fortissime Crētheu,
ēripuit Turnō, nec dī tēxēre Cupencum
ænēā veniente suī: dedit obvia ferrō
pectora, nec miserō clipeī mora prōfuit æreī.
tē quoque Laurentēs vīdērunt, æole, campī
oppetere et lātē terram cōnsternere tergō.
occidis, Argīvæ quem nōn potuēre phalangēs
sternere nec Priamī rēgnōrum ēversor Achillēs;
hic tibi mortis erant mētæ, domus alta sub Īdā,
Lyrnēsī domus alta, solō Laurente sepulcrum.
tōtæ adeō conversæ aciēs omnēsque Latīnī,
omnēs Dardanidæ, Mnestheus ācerque Serestus
et Messāpus equum domitor et fortis Asilās
Tuscōrumque phalānx Ēvandrīque Arcades ālæ,
prō sē quisque virī summā nītuntur opum vī;
nec mora nec requiēs, vastō certāmine tendunt.
Hīc mentem ænēæ genetrīx pulcherrima mīsit
īret ut ad mūrōs urbīque adverteret agmen
ōcius et subitā turbāret clāde Latīnōs.
ille ut vestīgāns dīversa per agmina Turnum
hūc atque hūc aciēs circumtulit, aspicit urbem
immūnem tantī bellī atque impūne quiētam.
continuō pugnæ accendit mājōris imāgō:
Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum
ductōrēs, tumulumque capit quō cētera Teucrum
 concurrit legiō, nec scūta aut spīcula dēnsī
dēpōnunt. celsō medius stāns aggere fātur:
'nē qua meīs estō dictīs mora, Juppiter hāc stat,
neu quis ob inceptum subitum mihi sēgnior ītō.
urbem hodiē, causam bellī, rēgna ipsa Latīnī,
nī frēnum accipere et vīctī pārēre fatentur,
ēruam et æqua solō fūmantia culmina pōnam.
scīlicet exspectem libeat dum prœlia Turnō
nostra patī rūrsusque velit concurrere vīctūs?
hoc caput, ō cīvēs, hæc bellī summa nefandī.
ferte facēs properē fœdusque reposcite flammīs.' 
dīxerat, atque animīs pariter certantibus omnēs
dant cuneum dēnsāque ad mūrōs mōle feruntur;
scālæ imprōvīsō subitusque appāruit ignis.
discurrunt aliī ad portās prīmōsque trucīdant,
ferrum aliī torquent et obumbrant æthera tēlīs.
ipse inter prīmōs dextram sub mœnia tendit
ænēās, magnāque incūsat vōce Latīnum
testāturque deōs iterum sē ad prœlia cōgī,
bis jam Italōs hostīs, hæc altera fœdera rumpī.
exorītur trepidōs inter discordia cīvīs:
urbem aliī reserāre jubent et pandere portās
Dardanidīs ipsumque trahunt in mœnia rēgem;
arma ferunt aliī et pergunt dēfendere mūrōs,
inclūsās ut cum latebrōsō in pūmice pāstor
vestīgāvit apēs fūmōque implēvit amārō;
illæ intus trepidæ rērum per cērea castra
discurrunt magnīsque acuunt strīdōribus īrās;
volvitur āter odor tēctīs, tum murmure cæcō
intus saxa sonant, vacuās it fūmus ad aurās.
Accidit hæc fessīs etiam fortūna Latīnīs,
quæ tōtam lūctū concussit funditus urbem.
rēgīna ut tēctīs venientem prōspicit hostem,
incessī mūrōs, ignīs ad tēcta volāre,
nusquam aciēs contrā Rutulās, nūlla agmina Turnī,
īnfēlīx pugnæ juvenem in certāmine crēdit
exstīnctum et subitō mentem turbāta dolōre
sē causam clāmat crīmenque caputque malōrum,
multaque per mæstum dēmēns effāta furōrem
purpureōs moritūra manū discindit amictus
et nōdum īnfōrmis lētī trabe nectit ab altā.
quam clādem miseræ postquam accēpēre Latīnæ,
fīlia prīma manū flāvōs Lāvīnia crīnīs
et roseās laniāta genās, tum cētera circum
turba furit, resonant lātē plangōribus ædēs.
hinc tōtam īnfēlīx vulgātur fāma per urbem:
dēmittunt mentēs, it scissā veste Latīnus
conjugis attonitus fātīs urbisque ruīnā,
cānitiem immundō perfūsam pulvere turpāns.
Intereā extrēmō bellātor in æquore Turnus
pālantis sequitur paucōs jam sēgnior atque
jam minus atque minus successū lætus equōrum.
attulit hunc illī cæcīs terrōribus aura
commixtum clāmōrem, arrēctāsque impulit aurīs
cōnfūsæ sonus urbis et inlætābile murmur.
'ei mihi! quid tantō turbantur mœnia lūctū?
quisve ruit tantus dīversā clāmor ab urbe?'
sīc ait, adductīsque āmēns subsistit habēnīs.
atque huic, in faciem soror ut conversa Metiscī
aurīgæ currumque et equōs et lōra regēbat,
tālibus occurrit dictīs: 'hāc, Turne, sequāmur
Trōjugenās, quā prīma viam victōria pandit;
sunt aliī quī tēcta manū dēfendere possint.
ingruit ænēās Italīs et prœlia miscet,
et nōs sæva manū mittāmus fūnera Teucrīs.
nec numerō īnferior pugnæ neque honōre recēdēs.'
Turnus ad hæc:
'ō soror, et dūdum agnōvī, cum prīma per artem
fœdera turbāstī tēque hæc in bella dedistī,
et nunc nēquīquam fallis dea. sed quis Olympō 
dēmissam tantōs volvit tē ferre labōrēs?
an frātris miserī lētum ut crūdēle vidērēs?
nam quid agō? aut quæ jam spondet Fortūna salūtem?
vīdī oculōs ante ipse meōs mē vōce vocantem
Murrānum, quō nōn superat mihi cārior alter,
oppetere ingentem atque ingentī vulnere vīctum.
occidit īnfēlīx nē nostrum dēdecus Ūfēns
aspiceret; Teucrī potiuntur corpore et armīs.
exscindīne domōs (id rēbus dēfuit ūnum)
perpetiar, dextrā nec Drancīs dicta refellam?
terga dabō et Turnum fugientem hæc terra vidēbit?
usque adeōne morī miserum est? vōs ō mihi, Mānēs,
este bonī, quoniam superīs āversa voluntās.
sānctā ad vōs animā atque istius īnscia culpæ
dēscendam magnōrum haud umquam indignus avōrum.'
Vix ea fātus erat: mediōs volat ecce per hostīs
vectus equō spūmante Sacēs, adversa sagittā
saucius ōra, ruitque implōrāns nōmine Turnum:
'Turne, in tē suprēma salūs, miserēre tuōrum.
fulminat ænēās armīs summāsque minātur
dējectūrum arcēs Italum excidiōque datūrum,
jamque facēs ad tēcta volant. in tē ōra Latīnī,
in tē oculōs referunt; mussat rēx ipse Latīnus
quōs generōs vocet aut quæ sēsē ad fœdera flectat.
prætereā rēgīna, tuī fīdissima, dextrā
occidit ipsa suā lūcemque exterrita fūgit.
sōlī prō portīs Messāpus et ācer Atīnās
sustentant aciēs. circum hōs utrimque phalangēs
stant dēnsæ strictīsque seges mucrōnibus horret
ferrea; tū currum dēsertō in grāmine versās.'
obstipuit variā cōnfūsus imāgine rērum
Turnus et obtūtū tacitō stetit; æstuat ingēns
ūnō in corde pudor mixtōque īnsānia lūctū
et furiīs agitātus amor et cōnscia virtūs.
ut prīmum discussæ umbræ et lūx reddita mentī,
ārdentīs oculōrum orbīs ad mœnia torsit
turbidus ēque rotīs magnam respexit ad urbem.
Ecce autem flammīs inter tabulāta volūtūs
ad cælum undābat vertex turrimque tenēbat,
turrim compactīs trabibus quam ēdūxerat ipse
subdideratque rotās pontīsque īnstrāverat altōs.
'jam jam fāta, soror, superant, absiste morārī;
quō deus et quō dūra vocat Fortūna sequāmur.
stat cōnferre manum ænēæ, stat, quidquid acerbī est,
morte patī, neque mē indecorem, germāna, vidēbis
amplius. hunc, ōrō, sine mē furere ante furōrem.'
dīxit, et ē currū saltum dedit ōcius arvīs
perque hostīs, per tēla ruit mæstamque sorōrem
dēserit ac rapidō cursū media agmina rumpit.
ac velutī montis saxum dē vertice præceps
cum ruit āvulsum ventō, seu turbidus imber
prōluit aut annīs solvit sublāpsa vetustās;
fertur in abruptum magnō mōns improbus āctū
exsultatque solō, silvās armenta virōsque
involvēns sēcum: disjecta per agmina Turnus
sīc urbis ruit ad mūrōs, ubi plūrima fūsō
sanguine terra madet strīduntque hastīlibus auræ,
significatque manū et magnō simul incipit ōre:
'parcite jam, Rutulī, et vōs tēla inhibēte, Latīnī.
quæcumque est fortūna, mea est; mē vērius ūnum
prō vōbīs fœdus luere et dēcernere ferrō.'
discessēre omnēs mediī spatiumque dedēre.
At pater ænēās audītō nōmine Turnī
dēserit et mūrōs et summās dēserit arcēs
præcipitatque morās omnīs, opera omnia rumpit
lætitia exsultāns horrendumque intonat armīs:
quantus Athōs aut quantus Eryx aut ipse coruscīs
 cum fremit īlicibus quantus gaudetque nivālī
vertice sē attollēns pater Appennīnus ad aurās.
jam vērō et Rutulī certātim et Trōēs et omnēs
convertēre oculōs Italī, quīque alta tenēbant
mœnia quīque īmōs pulsābant ariete mūrōs,
armaque dēposuēre umerīs. stupet ipse Latīnus
ingentīs, genitōs dīversīs partibus orbis
inter sē coiisse virōs et cernere ferrō.
atque illī, ut vacuō patuērunt æquore campī,
prōcursū rapidō conjectīs ēminus hastīs
invādunt Mārtem clipeīs atque ære sonōrō.
dat gemitum tellūs; tum crēbrōs ēnsibus ictūs
congeminant, fors et virtūs miscētur in ūnum.
ac velut ingentī Sīlā summovē Taburnō
cum duo conversīs inimīca in prœlia taurī
frontibus incurrunt, pavidī cessēre magistrī,
stat pecus omne metū mūtum, mussantque juvencæ
quis nemorī imperitet, quem tōta armenta sequantur;
illī inter sēsē multā vī vulnera miscent
cornuaque obnīxī īnfīgunt et sanguine largō
colla armōsque lavant, gemitū nemus omne remūgit:
nōn aliter Trōs ænēās et Daunius hērōs
concurrunt clipeīs, ingēns fragor æthera complet.
Juppiter ipse duās æquātō exāmine lancēs
sustinet et fāta impōnit dīversa duōrum,
quem damnet labor et quō vergat pondere lētum.
Ēmicat hīc impūne putāns et corpore tōtō
altē sublātum cōnsurgit Turnus in ēnsem
et ferit; exclāmant Trōēs trepidīque Latīnī,
arrēctæque ambōrum aciēs. at perfidus ēnsis
frangitur in mediōque ārdentem dēserit ictū,
nī fuga subsidiō subeat. fugit ōcior Eurō
ut capulum ignōtum dextramque aspexit inermem.
fāma est præcipitem, cum prīma in prœlia jūnctōs
cōnscendēbat equōs, patriō mucrōne relictō,
dum trepidat, ferrum aurīgæ rapuisse Metiscī;
idque diū, dum terga dabant pālantia Teucrī,
suffēcit; postquam arma deī ad Volcānia ventum est,
mortālis mucrō glaciēs ceu futtilis ictū
dissiluit, fulvā resplendent fragmina harēna.
ergō āmēns dīversa fugā petit æquora Turnus
et nunc hūc, inde hūc incertōs implicat orbis;
undique enim dēnsā Teucrī inclūsēre corōna
atque hinc vasta palūs, hinc ardua mœnia cingunt.
Nec minus ænēās, quamquam tardāta sagittā
interdum genua impediunt cursumque recūsant,
īnsequitur trepidīque pedem pede fervidus urget:
inclūsum velutī sī quandō flūmine nactus
cervum aut pūniceæ sæptum formīdine pennæ
vēnātor cursū canis et lātrātibus īnstat;
ille autem īnsidiīs et rīpā territus alta
mīlle fugit refugitque viās, at vīvidus Umber
hæret hiāns, jam jamque tenet similisque tenentī
increpuit mālīs morsūque ēlūsus inānī est;
tum vērō exoritur clāmor rīpæque lacūsque
respōnsant circā et cælum tonat omne tumultū.
ille simul fugiēns Rutulōs simul increpat omnīs
nōmine quemque vocāns nōtumque efflāgitat ēnsem.
ænēās mortem contrā præsēnsque minātur
exitium, sī quisquam adeat, terretque trementis
excīsūrum urbem minitāns et saucius īnstat.
quīnque orbīs explent cursū totidemque retexunt
hūc illūc; neque enim levia aut lūdicra petuntur
præmia, sed Turnī dē vītā et sanguine certant.
Forte sacer Faunō foliīs oleaster amārīs
hic steterat, nautīs ōlim venerābile lignum,
servātī ex undīs ubi fīgere dōna solēbant
Laurentī dīvō et vōtās suspendere vestīs;
sed stirpem Teucrī nūllō discrīmine sacrum
sustulerant, pūrō ut possent concurrere campō.
hīc hasta ænēæ stābat, hūc impetus illam
dētulerat fīxam et lentā rādīce tenēbat.
incubuit volvitque manū convellere ferrum
Dardanidēs, tēlōque sequī quem prēndere cursū
nōn poterat. tum vērō āmēns formīdine Turnus
'Faune, precor, miserēre' inquit 'tūque optima ferrum
Terra tenē, coluī vestrōs sī semper honōrēs,
quōs contrā æneadæ bellō fēcēre profānōs.'
dīxit, opemque deī nōn cassa in vōta vocāvit.
namque diū luctāns lentōque in stirpe morātus
vīribus haud ūllīs valuit disclūdere morsūs
rōboris ænēās. dum nītitur ācer et īnstat,
rūrsus in aurīgæ faciem mūtāta Metiscī
prōcurrit frātrīque ēnsem dea Daunia reddit.
quod Venus audācī nymphæ indignāta licēre
accessit tēlumque alta ab rādīce revellit.
ollī sublīmēs armīs animīsque refectī,
hic gladiō fīdēns, hīc ācer et arduus hasta,
adsistunt contrā certāmina Mārtis anhēlī.
Jūnōnem intereā rēx omnipotentis Olympī
adloquitur fulvā pugnās dē nūbe tuentem:
'quæ jam fīnis erit, conjūnx? quid dēnique restat?
indigetem ænēān scīs ipsa et scīre fatēris
dēbērī cælō fātīsque ad sīdera tollī.
quid struis? aut quā spē gelidīs in nūbibus hærēs?
mortālin decuit violārī vulnere dīvum?
aut ēnsem (quid enim sine tē Jūturna valēret?)
ēreptum reddī Turnō et vim crēscere victīs?
dēsine jam tandem precibusque īnflectere nostrīs,
nī tē tantus edit tacitam dolor et mihi cūræ
sæpe tuō dulcī trīstēs ex ōre recursent.
ventum ad suprēmum est. terrīs agitāre vel undīs
Trōjānōs potuistī, īnfandum accendere bellum,
dēfōrmāre domum et lūctū miscēre hymenæōs:
ulterius temptāre vetō.' sīc Juppiter ōrsus;
sīc dea summissō contrā Sāturnia vultū:
'ista quidem quia nōta mihī tua, magne, voluntās,
Juppiter, et Turnum et terrās invīta relīquī;
nec tū mē āeriā sōlam nunc sēde vidērēs
digna indigna patī, sed flammīs cīncta sub ipsā
stārem aciē traheremque inimīca in prœlia Teucrōs.
Jūturnam miserō (fateor) succurrere frātrī
suāsī et prō vītā mājōra audēre probāvī,
nōn ut tēla tamen, nōn ut contenderet arcum;
adjūrō Stygiī caput implācābile fontis,
ūna superstitiō superīs quæ reddita dīvīs.
et nunc cēdō equidem pugnāsque exōsa relinquō.
illud tē, nūllā fātī quod lēge tenētur,
prō Latiō obtestor, prō mājestāte tuōrum:
cum jam cōnūbiīs pācem fēlīcibus (ēsto)
compōnent, cum jam lēgēs et fœdera jungent,
nē vetus indigenās nōmen mūtāre Latīnōs
neu Trōas fierī jubeās Teucrōsque vocārī
aut vōcem mūtāre virōs aut vertere vestem.
sit Latium, sint Albānī per sæcula rēgēs,
sit Rōmāna potēns Italā virtūte propāgō:
occidit, occideritque sinās cum nōmine Trōjā.'
ollī subrīdēns hominum rērumque repertor:
'es germāna Jovis Sāturnīque altera prōlēs,
īrārum tantōs volvis sub pectore flūctūs.
vērum age et inceptum frūstrā summitte furōrem:
dō quod vīs, et mē victusque volēnsque remittō.
sermōnem Ausoniī patrium mōrēsque tenēbunt
utque est nōmen erit; commixtī corpore tantum
subsīdent Teucrī. mōrem rītūsque sacrōrum
adjiciam faciamque omnīs ūnō ōre Latīnōs.
hinc genus Ausoniō mixtum quod sanguine surget,
suprā hominēs, suprā īre deōs pietāte vidēbis,
nec gēns ūlla tuōs æquē celebrābit honōrēs.'
adnuit hīs Jūnō et mentem lætāta retorsit;
intereā excēdit cælō nūbemque relinquit.
Hīs āctīs aliud genitor sēcum ipse volūtat
Jūturnamque parat frātris dīmittere ab armīs.
dīcuntur geminæ pestēs cognōmine Dīræ,
quās et Tartaream Nox intempesta Megæram
ūnō eōdemque tulit partū, paribusque revīnxit
serpentum spīrīs ventōsāsque addidit ālās.
hæ Jovis ad solium sævīque in līmine rēgis
appārent acuuntque metum mortālibus ægrīs,
sī quandō lētum horrificum morbōsque deum rēx
mōlītur, meritās aut bellō territat urbēs.
hārum ūnam celerem dēmīsit ab æthere summō
Juppiter inque ōmen Jūturnæ occurrere jussit:
illa volat celerīque ad terram turbine fertur.
nōn secus ac nervō per nūbem impulsa sagittā,
armātam sævī Parthus quam felle venēnī,
Parthus sīve Cydōn, tēlum immedicābile, torsit,
strīdēns et celerīs incognita trānsilit umbrās:
tālis sē sata Nocte tulit terrāsque petīvit.
postquam aciēs videt Īliacās atque agmina Turnī,
ālitis in parvæ subitam collēcta figūram,
quæ quondam in bustīs aut culminibus dēsertīs
nocte sedēns sērum canit importūna per umbrās—
hanc versa in faciem Turnī sē pestis ob ōrā
fertque refertque sonāns clipeumque ēverberat ālīs
illī membra novus solvit formīdine torpor,
arrēctæque horrōre comæ et vōx faucibus hæsit.
At procul ut Dīræ strīdōrem agnōvit et ālās,
īnfēlīx crīnīs scindit Jūturna solūtōs
unguibus ōra soror fœdāns et pectora pugnīs:
'quid nunc tē tua, Turne, potest germāna juvāre?
aut quid jam dūræ superat mihi? quā tibi lūcem
arte morer? tālīn possum mē oppōnere mōnstrō?
jam jam linquō aciēs. nē mē terrēte timentem,
obscēnæ volucrēs: ālārum verbera nōscō
lētālemque sonum, nec fallunt jussa superba
magnanimī Jovis. hæc prō virginitāte repōnit?
quō vītam dedit æternam? cūr mortis adēmpta est
condiciō? possem tantōs fīnīre dolōrēs
nunc certē, et miserō frātrī comes īre per umbrās!
immortālis ego? aut quicquam mihi dulce meōrum
tē sine, frāter, erit? ō quæ satis īma dēhīscat
terra mihī, Mānīsque deam dēmittat ad īmōs?'
tantum effāta caput glaucō contēxit amictū
multa gemēns et sē fluviō dea condidit altō.
ænēās īnstat contrā tēlumque coruscat
ingēns arboreum, et sævō sīc pectore fātur:
'quæ nunc deinde mora est? aut quid jam, Turne, retractās?
nōn cursū, sævīs certandum est comminus armīs.
verte omnīs tēte in faciēs et contrahe quidquid
sīve animīs sīve arte valēs; optā ardua pennīs
astra sequī clausumque cavā tē condere terrā.'
ille caput quassāns: 'nōn mē tua fervida terrent
dicta, ferōx; dī mē terrent et Juppiter hostīs.'
nec plūra effātus saxum circumspicit ingēns,
saxum antīquum ingēns, campō quod forte jacēbat,
līmes agrō positus lītem ut discerneret arvīs.
vix illum lēctī bis sex cervīce subīrent,
quālia nunc hominum prōdūcit corpora tellūs;
ille manū raptum trepidā torquēbat in hostem
altior īnsurgēns et cursū concitus hērōs.
sed neque currentem sē nec cognōscit euntem
tollentemve manū saxumve immāne moventem;
genua labant, gelidus concrēvit frīgore sanguis.
tum lapis ipse virī vacuum per ināne volūtūs
nec spatium ēvāsit tōtum neque pertulit ictum.
ac velut in somnīs, oculōs ubi languida pressit
nocte quiēs, nēquīquam avidōs extendere cursūs
velle vidēmur et in mediīs cōnātibus ægrī
succidimus; nōn lingua valet, nōn corpore nōtæ
sufficiunt vīrēs nec vōx aut verba sequuntur:
sīc Turnō, quācumque viam virtūte petīvit,
successum dea dīra negat. tum pectore sēnsūs
vertuntur variī; Rutulōs aspectat et urbem
cūnctāturque metū lētumque īnstāre tremēscit,
nec quō sē ēripiat, nec quā vī tendat in hostem,
nec currūs usquam videt aurīgamve sorōrem.
Cūnctantī tēlum ænēās fātāle coruscat,
sortītus fortūnam oculīs, et corpore tōtō
ēminus intorquet. mūrālī concita numquam
tormentō sīc saxa fremunt nec fulmine tantī
dissultant crepitūs. volat ātrī turbinis īnstar
exitium dīrum hasta ferēns ōrāsque reclūdit
lōrīcæ et clipeī extrēmōs septemplicis orbis;
per medium strīdēns trānsit femur. incidit ictus
ingēns ad terram duplicātō poplite Turnus.
cōnsurgunt gemitū Rutulī tōtusque remūgit
mōns circum et vōcem lātē nemora alta remittunt.
ille humilis supplex oculōs dextramque precantem
930 prōtendēns 'equidem meruī nec dēprecor' inquit;
'ūtere sorte tuā. miserī tē sī qua parentīs
tangere cūra potest, ōrō (fuit et tibi tālis
Anchīsēs genitor) Daunī miserēre senectæ
et mē, seu corpus spoliātum lūmine māvīs,
935 redde meīs. vīcistī et vīctum tendere palmās
Ausoniī vīdēre; tua est Lāvīnia conjūnx,
ulterius nē tende odiīs.' stetit ācer in armīs
ænēās volvēns oculōs dextramque repressit;
et jam jamque magis cūnctantem flectere sermō
940 cœperat, īnfēlīx umerō cum appāruit altō
balteus et nōtīs fulsērunt cingula bullīs
Pallantis puerī, vīctum quem vulnere Turnus
strāverat atque umerīs inimīcum īnsigne gerēbat.
ille, oculīs postquam sævī monimenta dolōris
945 exuviāsque hausit, furiīs accēnsus et īrā
terribilis: 'tūne hinc spoliīs indūte meōrum
ēripiāre mihī? Pallās tē hōc vulnere, Pallās
immolat et pœnam scelerātō ex sanguine sūmit.'
hoc dīcēns ferrum adversō sub pectore condit 950
fervidus; ast illī solvuntur frīgore membra
vītaque cum gemitū fugit indignāta sub umbrās. 
Table des matières
	Première partie	
Première sous-partie	
Première sous-sous partie
a)	1