P. VERGILĪ MARŌNIS

ÆNĒIDOS
LIBER OCTĀVUS

Dē auxiliīs
capiendīs






Nicolas Lakshmanan ēdidit
novā significantissimā interpūnctiōne
longīsque ēlīsīsve vocālibus notātīs 


Aux humanistes très-modernes

codage typographique

Infectum
Perfectum

Indicatif — Subjonctif
Indicatif — Subjonctif
Passé
imparfait & plus-que-parfait
Présent
présent de narration
présent d’énonciation
parfait
Futur
futur & futur antérieur

    • Nous avons rangé les quelques impératifs dans l’infectum, selon l’arrangement traditionnel entre l’impératif présent et l’impératif futur.
    • Certains présents sont graissés : ils sont présents à la fois dans le temps du récit et dans le temps du locuteur. On peut les considérer comme des présents de vérité générale.
    • Pour le subjonctif présent, dans les paroles rapportées au style direct, nous avons choisi le violet :  le subjonctif tend à considérer ce qui n’est pas encore.
    • Les infinitifs de narration sont en italiques marron.
        ◦ Les « laisses » sont délimitées par une lettrine et un blanc.
Pars prīma

Ut bellī signum, Laurentī Turnus ab arce,
extulit, et raucō strepuērunt cornua cantū,
utque ācrīs concussit equōs, utque impulit arma,
extemplō turbātī animī ; simul omne, tumultū
conjūrat trepidō Latium, sævitque juventūs
effera. Ductōrēs prīmī — Messāpus et Ūfēns,
contemptorque deum, Meẑentius — undique cōgunt
auxilia ; et lātōs vastant cultōribus agrōs.
Mittitur et magnī, Venulus Diomēdis ad urbem,
“quī petat auxilium ; et 	‘Latiō cōnsistere Teucrōs,
advectum Ænēān classī, victōsque penātīs
īnferre, et fātīs rēgem sē dīcere poscī’
ēdoceat — 		‘multāsque virō sē adjungere gentīs
Dardaniō, et lātē Latiō, incrēbrēscere nōmen’ ;
quid struat, hīs cœptīs : quem, sī fortūna sequātur,
ēventum pugnæ cupiat : manifēstius ipsī
quam Turnō rēgī, aut rēgī appārēre Latīnō.”

Tālia per Latium. Quæ Lāomedontius hērōs
cūncta vidēns, magnō cūrārum fluctuat æstū,
atque, animum nunc hūc celerem, nunc dīvidit illūc ;
in partīsque rapit variās, perque omnia versat,
sīcut, aquæ tremulum labrīs ubi lūmen aēnīs
sōle repercussum, aut radiantis imāgine lūnæ,
omnia pervolitat lātē loca — jamque sub aurās
ērigitur ; summīque ferit laqueāria tēctī. 
Nox erat ; et terrās, animālia fessa per omnīs,
ālituum pecudumque genus, sopor altus habēbat,
cum pater in rīpā, gelidīque sub ætheris axe,
Ænēās, trīstī turbātus pectora bellō,
prōcubuit, sēramque dedit per membra quiētem.

Hu͜ic deus ipse locī, fluviō Tiberīnus amœnō,
pōpuleās inter, senior sē attollere, frondīs,
vīsus — eum tenuis glaucō vēlābat amictū
carbasus ; et crīnīs umbrōsa tegēbat harundō —
tum sīc adfārī, et cūrās hīs dēmere dictīs :
« Ō sate gente deum, Troĵānam ex hostibus urbem,
quī revehis nōbīs, æternaque Pergama servās,
exspectāte solō Laurentī, arvīsque Latīnīs,
hīc tibi certa domus, certī — nē absiste ! — penātēs ;
neu bellī terrēre minīs : tumor omnis, et īræ
concessēre deum.
Jamque tibī, nē vāna putēs hæc fingere somnum,
lītoreīs ingēns, inventa sub īlicibus sūs,
trīgintā capitum fētūs ēnīxa, jacēbit,
alba, solō recubāns, albī circum ūbera nātī.
Hīc locus urbis erit, requiēs ea certa labōrum,
ex quō, ter dēnīs urbem redeuntibus annīs,
Ascanius clārī condet cognōminis Albam.
Haud incerta canō ! Nunc, quā ratiōne quod īnstat
expediās victor, paucīs — adverte ! — docēbō.

« Arcades hīs ōrīs, genus ā Pallante profectum,
quī rēgem Ēvandrum comitēs, quī signa secūtī,
dēlēgēre locum, et posuēre in montibus urbem,
Pallantis proavī dē nōmine, Pallantēum.
Hī bellum adsiduē dūcunt cum gente Latīnā :
hōs castrīs adhibē sociōs ; et fœdera junge.
Ipse ego tē, rīpīs et rēctō flūmine, dūcam,
— adversum rēmīs superēs subvectus ut amnem.
Surge age, nāte deā, prīmīsque cadentibus astrīs
Jūnōnī fer rīte precēs ; īramque mināsque
supplicibus superā vōtīs. Mihi victor honōrem
persolvēs. Ego sum — plēnō quem flūmine cernis,
stringentem rīpās, et pinguia culta secantem —
cæruleus Thybris, cælō grātissimus amnis.
Hīc mihi magna domus, celsīs caput urbibus exit. »

Dīxit, de͜inde lacū fluvius sē condidit altō,
īma petēns ; nox Ænēān somnusque relīquit.
Surgit ; et ætheriī spectāns orientia sōlīs
lūmina, rīte cavīs, undam dē flūmine palmīs
sustinet ; ac tālīs effundit ad æthera vōcēs :
« Nymphæ, Laurentēs Nymphæ, genus amnibus unde est,
tūque, ō Thybri tuō genitor cum flūmine sānctō,
accipite Ænēān, et tandem arcēte perīclīs.
Quō tē cumque lacūs, miserantem incommoda nostra,
fonte tenent, quōcumque solō pulcherrimus exīs,
semper honōre meō, semper celebrābere dōnīs,
corniger Hesperidum, fluvius rēgnātor aquārum.
Adsīs ō tantum ; et propius tua nūmina firmēs. »
Sīc memorat. Gemināsque legit dē classe birēmīs ;
rēmigiōque aptat ; sociōs simul īnstruit armīs.

Ecce autem subitum, atque oculīs mīrābile, mōnstrum,
candida per silvam, cum fētū concolor albō,
prōcubuit ; 			viridīque in lītore cōnspicitur sūs.
Quam pius Ænēās tibi enim, tibi, maxima Jūnō,
mactat, sacra ferēns ; et cum grege sistit ad āram.
Thybris eā fluvium — quam longa est — nocte tumentem
lēniit ; et tacitā, refluēns ita substitit unda,
mītis ut, in mōrem stāgnī placidæque palūdis,
sterneret æquor aquīs, rēmō ut luctāmen abesset.
Ergō iter inceptum celerant, rūmōre secundō :
lābitur ūncta vadīs abiēs. Mīrantur et undæ,
mīrātur nemus īnsuētum fulgentia longē
scūta virum fluviō, pictāsque innāre carīnās.

ollī, rēmigiō noctemque diemque fatīgant,
et longōs superant flexūs ; variīsque teguntur
arboribus ; viridīsque secant placidō æquore silvās.
Sōl medium cælī cōnscenderat igneus orbem,
cum mūrōs, arcemque procul, ac rāra domōrum
tēcta vident 			—	quæ nunc Rōmāna potentia cælō
æquāvit, tum rēs inopēs Ēvandrus habēbat.
Ōcius advertunt prōrās ; urbīque propinquant.
Forte diē sollemnem illō, rēx Arcas honōrem
Amphitryōniadæ magnō, dīvīsque ferēbat
ante urbem in lūcō. Pallās hu͜ic fīlius ūnā,
ūnā omnēs juvenum prīmī, pauperque senātus,
tūra dabant ; tepidusque cruor fūmābat ad ārās.

Ut celsās vīdēre ratēs, atque inter opācum
adlābī nemus, et tacitōs incumbere rēmīs,
terrentur vīsū subitō ; cūnctīque relictīs
cōnsurgunt mēnsīs. Audāx quōs rumpere Pallās
sacra vetat ; raptōque volat tēlō obvius ipse ;
et procul ē tumulō : 		« Juvenēs, quæ causa subēgit
			ignōtās temptāre viās ? Quō tenditis ? inquit. 
			Quī genus ? unde domō ? Pācemne hūc fertis, an arma ? »

Tum pater Ænēās puppī sīc fātur ab altā,
pāciferæque, manū rāmum prætendit olīvæ :
« Troĵugenās, ac tēla vidēs inimīca Latīnīs,
quōs illī bellō, profugōs ēgēre, superbō.
Ēvandrum petimus. Ferte hæc et dīcite “lectōs
Dardaniæ vēnisse ducēs, socia arma rogantīs”. »
Obstipuit, tantō percussus nōmine, Pallās :
« Ēgredere ō quīcumque es, ait, cōramque parentem
adloquere ; ac nostrīs succēde penātibus hospes. »
Excēpitque manū ; dextramque amplexus inhæsit.
Prōgressī subeunt lūcō ; fluviumque relinquunt.

Tum rēgem Ænēās dictīs adfātur amīcīs :
	« Optime Graĵugenum, cu͜i mē Fortūna precārī,
et vittā cōmptōs voluit prætendere rāmōs,
nōn equidem extimuī, Danaum quod ductor et Arcas
quodque ā stirpe fores geminīs conjūnctus Atrīdīs.
Sed mea mē virtūs, et sāncta ōrācula dīvum,
cognātīque patrēs, tua terrīs dīdita fāma,
conjūnxēre tibi, et fātīs ēgēre volentem.
Dardanus, Īliacæ prīmus pater urbis et auctor,
Ēlectrā, ut Graĵī perhibent, Atlantide crētus,
advehitur Teucrōs ; Ēlectram maximus Atlās
ēdidit, ætheriōs umerō quī sustinet orbīs. Vōbīs
Mercurius pater est, quem candida Maĵa
Cyllēnæ gelidō conceptum vertice fūdit.
At Maĵam, audītis sī quicquam crēdimus, Atlās,
īdem Atlās, generat, cælī quī sīdera tollit.
Sīc genus ambōrum scindit sē sanguine ab ūnō.
Hīs frētus, nōn lēgātōs, neque prīma per artem
temptāmenta tuī pepigī : mē, mē ipse meumque
objēcī caput ; et supplex ad līmina vēnī.
Gēns eadem, quæ tē, crūdēlī Daunia bellō
īnsequitur ; nōs sī pellant nihil āfore crēdunt
quīn omnem Hesperiam penitus sua sub juga mittant,
et mare quod suprā teneant quodque adluit īnfrā.
Accipe dāque fidem. Sunt nōbīs fortia bellō
pectora, sunt animī, et rēbus spectāta juventūs. »

Dīxerat Ænēās. Ille ōs oculōsque loquentīs
jamdūdum et tōtum lūstrābat lūmine corpus.
Tum sīc pauca refert : 		« Ut tē, fortissime Teucrum,
accipiō, agnōscōque libēns ! ut verba parentis
et vōcem Anchīsæ magnī, vultumque, recordor !
Nam meminī Hēsionæ vīsentem rēgna sorōris,
Lāomedontiadēn Priamum Salamīna petentem,
prōtinus Arcadiæ gelidōs invīsere fīnīs.
Tum mihi prīma genās vestībat flōre juventās,
mīrābarque ducēs Teucrōs ; mīrābar et ipsum
Lāomedontiadēn. Sed cūnctīs altior ībat
Anchīsēs ; mihi mēns juvenālī ārdēbat amōre
compellāre virum, et dextræ conjungere dextram.
Accessī, et cupidus Pheneī sub mœnia dūxī.
Ille mihi īnsignem pharetram, Lyciāsque sagittās,
discēdēns, chlamydemque aurō dedit intertextam,
frēnaque bīna meus 	—	quæ nunc habet aurea Pallas.
Ergō et, quam petitis, jūncta est mihi fœdere
dextra, et lūx cum prīmum terrīs sē crāstina reddet,
auxiliō lætōs dīmittam ; opibusque juvābō.
Intereā sacra hæc, quandō hūc vēnistis amīcī,
annua, quæ differre nefās, celebrāte faventēs
nōbīscum ; et jam nunc sociōrum adsuēscite mēnsīs. »

Hæc ubi dicta, dapēs jubet, et sublāta repōnī
pōcula ; grāmineōque, virōs locat ipse sedīlī.
Præcipuumque, torō et villōsī pelle leōnis,
accipit Ænēān ; soliōque invītat acernō.
Tum lēctī juvenēs certātim, āræque sacerdōs,
vīscera tosta ferunt taurōrum ; onerantque canistrīs
dōna labōrātæ Cereris ; Bacchumque ministrant.
Vēscitur Ænēās, simul et Troĵāna juventūs,
perpetuī tergō bovis, et lūstrālibus extīs.

Postquam exēmpta famēs, et amor compressus edendī,
		rēx Ēvandrus ait : « Nōn hæc sollemnia nōbīs,
hās ex mōre dapēs, hanc tantī nūminis āram,
vāna superstitiō, veterumque ignāra deōrum,
imposuit : sævīs, hospes Troĵāne, perīclīs
servātī facimus, meritōsque novāmus honōrēs.
Jam prīmum, saxīs suspēnsam, hanc aspice rūpem ;1
disjectæ procul ut mōlēs ! Dēsertaque montis
stat domus		 — 	et scopulī ingentem trāxēre ruīnam.

« Hīc spēlunca fuit, vastō summōta recessū,
sēmihominis Cācī faciēs, quam dīra tenēbat,
sōlis inaccessam radiīs ; semperque recentī
cæde tepēbat humus ; foribusque adfixa superbīs
ōra virum, trīstī pendēbant pallida tābō.
Hu͜ic mōnstrō Vulcānus erat pater : illius ātrōs
ōre vomēns ignīs, magnā sē mōle ferēbat.
Attulit et, nōbīs aliquandō optantibus, ætās
auxilium adventumque deī. Nam maximus ultor,
— tergeminī nece Gēryonæ, spoliīsque, superbus —
Alcīdēs aderat ; taurōsque hāc victor agēbat
ingentīs. Vallemque bovēs amnemque tenēbant.

« At fūris Cācī mēns effera, nē quid inausum
aut intractātum, scelerisve dolīve, fuisset,
quattuor ā stabulīs præstantī corpore taurōs
āvertit, totidem fōrmā superante juvencās.
Atque hōs, nē qua forent pedibus vestīgia rēctīs,
caudā in spēluncam tractōs, versīsque viārum
indiciīs, raptor saxō occultābat opācō ;
quærentī, nūlla ad spēluncam signa ferēbant.
Intereā, cum jam stabulīs saturāta movēret
Amphitryōniadēs armenta, abitumque parāret,
discessū mūgīre bovēs, atque omne querēlīs
implērī nemus ; et collēs clāmōre relinquī.
Reddidit ūna boum vōcem ; vastōque sub antrō
mūgiit, et Cācī spem cūstōdīta fefellit.
Hīc vērō Alcīdæ furiīs exārserat ātrō
felle dolor : 		rapit arma manū, nōdīsque gravātum
rōbur ; et āeriī cursū petit ardua montis.

« Tum prīmum nostrī Cācum vīdēre timentem
turbātumque oculīs 	—	fugit īlicet, ōcior Eurō,
	spēluncamque petit	—	pedibus timor addidit ālās.
Ut sēsē inclūsit ruptīsque immāne catēnīs
dējēcit saxum, ferrō quod et arte paternā
pendēbat, fultōsque ēmūniit objice postīs, ecce
furēns animīs aderat Tīrynthius ; omnemque
accessum lūstrāns hūc ōra ferēbat et illūc,
dentibus īnfrendēns.	Ter tōtum, fervidus īrā,
lūstrat Aventīnī montem ; 			ter saxea tempta
līmina nēquīquam ; ter fessus valle resēdit.

« Stābat acūta silex, præcīsīs undique saxīs,
spēluncæ dorsō īnsurgēns, altissima vīsū,
dīrārum nīdīs domus opportūna volucrum.
Hanc, ut prōna jugō lævum incumbēbat ad amnem,
dexter in adversum nītēns, concussit ; et īmīs
āvulsam solvit rādīcibus, inde repente
impulit ; 		impulsū quō maximus intonat æther,
dissultant rīpæ, refluitque exterritus amnis.
At specus, et Cācī dētēcta appāruit ingēns
rēgia ; et umbrōsæ penitus patuēre cavernæ,
nōn secus ac 					sī quā penitus vī terra dēhīscēns,
īnfernās reseret sēdēs, et rēgna reclūdat
pallida, dīs invīsa, superque immāne barāthrum
cernātur…  trepident immissō lūmine Mānēs.

« Ergō īnspērātā dēprēnsum lūce repente,
 inclūsumque cavō saxō, atque īnsuēta rudentem,
dēsuper Alcīdēs tēlīs premit ; omniaque arma
advocat ; et rāmīs vastīsque molāribus īnstat.
Ille autem — neque enim fuga jam super ūlla perīclī —
faucibus ingentem fūmum — mīrābile dictū ! —
 ēvomit. Involvitque domum cālīgine cæcā,
prōspectum ēripiēns oculīs, glomeratque sub antrō
fūmiferam noctem, commixtīs igne tenebrīs.
Nōn tulit Alcīdēs animīs, sēque ipse per ignem
præcipitī jēcit saltū 		—		quā plūrimus undam
fūmus agit, nebulāque ingēns specus æstuat ātrā.

« Hīc Cācum, in tenebrīs incendia vāna vomentem,
corripit, in nōdum complexus ; et angit inhærēns
ēlīsōs oculōs, et siccum sanguine guttur.
Panditur extemplō, foribus domus ātra revulsīs ;
abstractæque bovēs, abjūrātæque rapīnæ cælō
ostenduntur ; pedibusque īnfōrme cadāver
prōtrahitur. Nequeunt explērī corda tuendō
terribilīs oculōs, vultum, villōsaque sætīs
pectora sēmiferī, atque exstīnctōs faucibus ignīs.

« Ex illō celebrātus honōs, lætīque minōrēs
servāvēre diem ; prīmusque Potītius auctor,
et domus, Herculeī cūstōs Pīnāria sacrī,
hanc āram lūcō statuit, quæ maxima semper
dīcētur nōbīs, et erit quæ maxima semper.
Quārē agite, ō juvenēs, tantārum in mūnere laudum
cingite fronde comās, et pōcula porgite dextrīs,
commūnemque vocāte deum, et date vīna volentēs. »

Dīxerat. 			Herculeā bicolor cum pōpulus umbrā
		vēlāvitque comās, foliīsque innexa pependit,
et sacer implēvit dextram scyphus, ōcius omnēs
in mēnsam lætī lībant ; dīvōsque precantur. 
Dēvexō, intereā propior fit Vesper Olympō.
Jamque sacerdōtēs, prīmusque Potītius, ībant
pellibus in mōrem cīnctī, flammāsque ferēbant.
Īnstaurant epulās ; et mēnsæ grāta secundæ
dōna ferunt, cumulantque onerātīs lancibus ārās.

Tum Saliī ad cantūs incēnsa altāria circum
 pōpuleīs adsunt ēvīnctī tempora rāmīs,
hīc juvenum chorus, ille senum, quī carmine laudēs 
Herculeās et facta ferunt : 			ut prīma novercæ
mōnstra manū geminōsque premēns ēlīserit anguis,
ut bellō ēgregiās īdem disjēcerit urbēs,
Troĵamque Oechaliamque, ut dūrōs mīlle labōrēs
rēge sub Eurysthēō fātīs Jūnōnis inīquæ
pertulerit. 			« Tū nūbigenās, invicte, bimembrīs
Hȳlæumque Pholumque, manū tū Crēsia mactās
prōdigia ; et vastum Nemeæ sub rūpe leōnem.
Tē Stygiī tremuēre lacūs ; tē jānitor Orcī,
ossa super recubāns, antrō sēmēsa cruentō.
Nec tē ūllæ faciēs ; nōn terruit ipse Typhœus,
arduus arma tenēns. Nōn tē ratiōnis egentem
Lernæus turbā capitum circumstetit anguis.
Salvē, vēra Jovis prōlēs, decus addite dīvīs ;
et nōs et tua, dexter adī, pede sacra secundō. »

Tālia carminibus celebrant ; super omnia Cācī
spēluncam adjiciunt spīrantemque ignibus ipsum.
Cōnsonat omne nemus strepitū ; collēsque resultant. 
Exim sē cūnctī, dīvīnīs rēbus ad urbem
perfectīs, referunt. 			Ībat rēx obsitus ævō,
et comitem Ænēān juxtā, nātumque, tenēbat
ingrediēns ; variōque viam sermōne levābat.
Mīrātur, facilīsque oculōs fert omnia circum
Ænēās ; capiturque locīs ; et singula lætus
exquīritque auditque virum monumenta1 priōrum.

Tum rēx Ēvandrūs, Rōmānæ conditor arcis :
		« Hæc nemora indigenæ Faunī Nymphæque tenēbant,
gēnsque virum, truncīs et dūrō rōbore nāta,
quīs neque mōs neque cultus erat, nec jungere taurōs
aut compōnere opēs nōrant aut parcere partō,
sed rāmī, atque asper vīctū vēnātus alēbat.
Prīmus ab ætheriō vēnit Sāturnus Olympō,
arma Jovis fugiēns, et rēgnīs exsul adēmptīs.
Is genus indocile, ac dispersum montibus altīs,
composuit ; lēgēsque dedit. Latiumque vocārī
māluit, hīs quoniam latuisset tūtus in ōrīs. 
Aurea quæ perhibent, illō sub rēge, fuēre
sæcula : sīc placidā populōs in pāce regēbat… 
dēterior dōnec paulātim, ac dēcolor ætās,
et bellī rabiēs, et amor successit habendī.
Tum manus Ausonia, et gentēs vēnēre Sicānæ,
sæpius et nōmen posuit Sāturnia tellūs.
Tum rēgēs, asperque immānī corpore Thybris ;
ā quō post Italī, fluvium cognōmine Thybrim
dīximus ; āmīsit vērum vetus Albula nōmen.
Mē pulsum patriā, pelagīque extrēma sequentem,
Fortūna omnipotēns, et inēluctābile fātum,
hīs posuēre locīs ; mātrisque, ēgēre tremenda
Carmentis nymphæ monita, et deus auctor Apollō. »

Vix ea dicta, dehinc prōgressus, mōnstrat et āram,
et Carmentālem, 		Rōmānī nōmine portam
quam memorant, nymphæ prīscum Carmentis honōrem,
vātis fātidicæ — cecinit quæ prīma futūrōs
Æneadas magnōs, et nōbile Pallantēum.
1Hinc lūcum ingentem, 		quem Rōmulus ācer asȳlum
rettulit, 		et gelidā mōnstrat sub rūpe Lupercal,
Parrhasiō, dictum Pānos dē mōre Lycæī.
Nec nōn et sacrī mōnstrat nemus Argīlētī :
testāturque locum ; et lētum docet hospitis Argī.
Hinc ad Tarpeĵam sēdem et Capitōlia dūcit
— aurea nunc, ōlim silvestribus horrida dūmīs.

Jam tum religiō pavidōs terrēbat agrestīs dīra
locī, jam tum silvam saxumque tremēbant.
« Hoc nemus, hunc, inquit, frondōsō vertice collem
(quis deus incertum est) habitat deus ; Arcades ipsum
crēdunt sē vīdisse Jovem, 			cum sæpe nigrantem
ægida concuteret dextrā, nimbōsque ciēret.
Hæc duo prætereā, disjectīs oppida mūris :
rēliquiās, veterumque vidēs monumenta virōrum.
Hanc Jānus pater ; hanc Sāturnus condidit arcem ;
Jāniculum hu͜ic, illī fuerat Sāturnia nōmen. »

Tālibus inter sē dictīs, ad tēcta subībant pauperis
Ēvandrī. Passimque armenta vidēbant,
Rōmānōque forō, et lautīs mūgīre Carīnīs.
Ut ventum ad sēdēs, « Hæc, inquit, līmina, victor,
Alcīdēs subiit ; hæc illum rēgia cēpit.
Audē, hospes, contemnere opēs ; et tē quoque dignum
finge deō. Rēbusque venī nōn asper egēnīs. »
Dīxit, et angustī subter fastīgia tēctī, ingentem
Ænēān dūxit ; strātīsque
locāvit effultum foliīs, et pelle Libystidis ursæ.
Nox ruit ; et fuscīs tellūrem amplectitur ālīs.

Pars secunda

At Venus, haud animō nēquīquam exterrita māter,
Laurentumque minīs, et dūrō mōta tumultū,
Volcānum adloquitur, thalamōque hæc conjugis 
aureō incipit ; et dictīs dīvīnum aspīrat amōrem :
« Dum bellō Argolicī, vastābant Pergama rēgēs
dēbita, cāsūrāsque inimīcīs ignibus arcēs,
nōn ūllum auxilium miserīs, nōn arma rogāvī
artis opisque tuæ ; nec tē, cārissime conjūnx,
incassumve, tuōs voluī exercēre labōrēs,
quamvīs et Priamī dēbērem plūrima nātīs,
et dūrum, Ænēæ flēvissem sæpe labōrem.
Nunc Jovis imperiīs, Rutulōrum cōnstitit ōrīs.
Ergō eadem supplex veniō, et sānctum mihi nūmen
arma rogō, genetrīx nātō : 			tē fīlia Nērēī,
tē potuit lacrimīs, Tīthōnia flectere conjūnx !
Aspice quī cœant populī, quæ mœnia clausīs
ferrum acuant portīs, in mē excidiumque meōrum ! »

Dīxerat ; et niveīs hinc atque hinc dīva lacertīs,
cūnctantem amplexū mollī fovet. Ille repente
accēpit solitam flammam ; nōtusque, medullās
intrāvit calor ; et labefacta per ossa cucurrit,
nōn secus atque ōlim, tonitrū cum rupta coruscō,
lignea rīma micāns percurrit lūmine nimbōs ;
sēnsit læta dolīs, et fōrmæ cōnscia conjūnx.

Tum pater, æternō fātur dēvīnctus amōre :
	« Quid causās petis ex altō ? 		Fīdūcia cessit
quō tibi, dīva, meī ? Similis sī cūra fuisset,
tum quoque fās nōbīs Teucrōs armāre fuisset ;
nec pater omnipotēns, Troĵam nec fāta vetābant
stāre, decemque aliōs Priamum superesse per annōs.
Et nunc, sī bellāre parās atque hæc tibi mēns est,
quidquid, in arte meā, possum prōmittere cūræ,
quod fierī ferrō, liquidōve potest ēlectrō,
quantum ignēs animæque valent… Absiste precandō
vīribus indubitāre tuīs ! » 		Ea verba locūtūs,
optātōs dedit amplexūs ; placidumque petīvit,
conjugis īnfūsus gremiō, per membra sopōrem.

Inde ubi prīma quiēs, mediō jam noctis abāctæ
curriculō, expulerat somnum, 			— cum fēmina prīmum,
cu͜i tolerāre colō vītam, tenuīque Minervā 
impositum, cinerem et sōpītōs suscitat ignīs,
noctem addēns operī, famulāsque ad lūmina
longō exercet pēnsō, castum ut servāre cubīle
conjugis, et possit parvōs ēdūcere nātōs —
haud secus ignipotēns, nec tempore sēgnior illō,
mollibus ē strātīs, opera ad fabrīlia surgit.
Īnsula Sīcanium juxtā latus, Æoliamque
ērigitur Liparēn, fūmantibus ardua saxīs,
quam subter, specus, et Cyclōpum exēsa camīnīs
antra Ætnæa tonant. 		Validīque incūdibus ictūs
audītī referunt gemitūs ; strīduntque cavernīs
strictūræ Chalybum ; et fornācibus ignis anhēlat :
Volcānī domus et Volcānia nōmine tellūs.

Hoc tunc ignipotēns cælō dēscendit ab altō.
		Ferrum exercēbant vastō Cyclōpēs in antrō,
Brontēsque, Steropēsque, et nūdus membra Pyragmon.
Hīs īnfōrmātum manibus, jam parte polīta,
fulmen erat		— tōtō genitor quæ plūrima cælō
dēĵicit in terrās — ;	pars imperfecta manēbat.
Trīs imbris tortī radiōs, trīs nūbis aquōsæ
addiderant — rutulī trīs ignis, et ālitis Austrī.
Fulgōrēs nunc terrificōs, sonitumque, metumque
miscēbant operī, flammīsque sequācibus īrās.
Parte aliā Mārtī, currumque, rotāsque volūcrīs
īnstābant, 		— quibus ille virōs, quibus excitat urbēs.
Ægidaque horriferam, turbātæ Palladis arma,
certātim squāmīs serpentum, aurōque, polībant,
cōnexōsque anguīs, ipsamque in pectore dīvæ
Gorgona, dēsectō vertentem lūmina collō.

« Tollite cūncta, inquit, cœptōsque auferte labōrēs,
Ætnæī Cyclōpēs, et hūc advertite mentem :
arma ācrī facienda virō. Nunc vīribus ūsus,
nunc manibus rapidīs, omnī nunc arte magistrā.
Præcipitāte morās. » 			Nec plūra effātus, at illī
ōcius incubuēre omnēs, pariterque labōrem
sortītī. 			Fluit æs rīvīs, aurīque metallum ;
vulnificusque chalybs vastā fornāce liquēscit.
Ingentem clipeum īnfōrmant, ūnum omnia contrā
tēla Latīnōrum, septēnōsque orbibus orbīs
impediunt. Aliī ventōsīs follibus aurās
accipiunt, redduntque ; aliī strīdentia tingunt
æra lacū. Gemit impositīs incūdibus antrum ;
illī inter sēsē multā vī, bracchia tollunt
in numerum ; versantque tenācī forcipe massam.

Hæc pater Æoliīs properat dum Lemnius ōris,
 Ēvandrum, ex humilī tēctō, lūx suscitat alma,
et mātūtīnī volucrum sub culmine cantus.
Cōnsurgit senior. Tunicāque indūcitur artūs ;
et Tyrrhēna pedum, circumdat vincula plantīs.
Tum laterī atque umerīs, Tegeæum subligat
ēnsem, dēmissa ab lævā panthēræ terga retorquēns.
Nec nōn et geminī cūstōdēs, līmine ab altō,
præcēdunt ; gressumque canēs comitantur erīlem.
Hospitis Ænēæ sēdem, et sēcrēta petēbat,
sermōnum memor, et prōmissī mūneris, hērōs.

Nec minus Ænēās sē mātūtīnus agēbat ;
fīlius hu͜ic Pallās ; illī comes ībat Achātēs.
Congressī jungunt dextrās. Mediīsque resīdunt
ædibus ; et licitō tandem sermōne fruuntur.
Rēx prior hæc :
« Maxime Teucrōrum ductor — quō sospite, numquam
rēs equidem Troĵæ vīctās, aut rēgna, fatēbor —,
nōbīs, ad bellī auxilium, prō nōmine tantō,
exiguæ vīrēs ; hinc Tuscō claudimur amnī,
hinc Rutulus premit, et mūrum circumsonat armīs.
Sed tibi ego ingentīs populōs, opulentaque rēgnīs
jungere castra parō, quam fors inopīna salūtem
ostentat : fātīs hūc tē poscentibus adfers.
Haud procul hinc, saxō incolitur fundāta vetustō
urbis Agyllīnæ sēdēs, 	ubi Lȳdia quondam gēns,
bellō præclāra, jugīs īnsēdit Etrūscīs.

« Hanc multōs flōrentem annōs, rēx de͜inde superbō
imperiō, et sævīs tenuit Meẑentius armīs.
Quid memorem īnfandās cædēs, quid facta tyrannī
effera ? Dī capitī ipsīus generīque reservent !
Mortua quīn etiam jungēbat corpora vīvīs,
compōnēns manibusque manūs, atque ōribus ōra,
— tormentī genus !				 et sanie tābōque fluentīs,
complexū in miserō, longā sīc morte, necābat.

At fessī tandem cīvēs, īnfanda furentem armātī
circumsistunt, ipsumque domumque ;
obtruncant sociōs ; ignem ad fastīgia jactant.
Ille inter cædem, Rutulōrum ēlāpsus in agrōs,
cōnfugere ; et Turnī dēfendier hospitis armīs.
Ergō omnis, furiīs surrēxit Etrūria jūstīs ;
rēgem ad supplicium, præsentī Mārte, reposcunt.

« Hīs ego tē, Ænēā, ductōrem mīlibus addam.
Tōtō namque fremunt, condēnsæ lītore puppēs ;
signaque ferre jubent. Retinet longævus haruspex,
fāta canēns : 		“Ō Mæoniæ dēlēcta juventūs,
flōs veterum virtūsque virum, quōs jūstus in hostem
fert dolor, et meritā accendit Meẑentius īrā,
nūllī fās Italō, tantam subjungere gentem :
externōs optāte ducēs.” 		Tum Etrūsca resēdit
hōc aciēs campō, monitīs exterrita dīvum.
Ipse ōrātōrēs ad mē, rēgnīque corōnam 
cum scēptrō mīsit ; 	mandatque īnsignia Tarchon,
‘succēdam castrīs, Tyrrhēnaque rēgna capessam.’
Sed mihi tarda gelū, sæclīsque effēta senectūs
invidet imperium, sēræque ad fortia vīrēs.
Nātum exhortārer, nī mixtus mātre Sabellā
hinc partem patriæ traheret. 		Tū, cuĵus et annīs
et generī fātum indulget, quem nūmina poscunt,
ingredere, ō Teucrum atque Italum fortissime ductor.
Hunc tibi prætereā, spēs et sōlācia nostrī,
Pallanta adjungam ; sub tē tolerāre magistrō
mīlitiam, et grave Mārtis opus, tua cernere facta
adsuēscat, prīmīs et tē mīrētur ab annīs.
Arcadas hu͜ic equitēs bis centum, rōbora pūbis
lēcta dabō ; totidemque suō tibi nōmine Pallās. »

Vix ea fātus erat, dēfīxīque ōra tenēbant
 Ænēās Anchīsiadēs et fīdus Achātēs ;
multaque dūra suō trīstī cum corde putābant,
nī signum cælō Cytherēa dedisset, apertō.
Namque imprōvīsō, vibrātus ab æthere fulgor
cum sonitū venit ; 		et ruere omnia vīsa repente ;
Tyrrhēnusque tubæ, mūgīre per æthera clangor.
Suspiciunt ; iterum atque iterum fragor increpat ingēns.
Arma inter nūbem, cælī in regiōne serēnā,
per sūdum rutilāre vident, et pulsa tonāre.
Obstipuēre animīs aliī ; sed Trōius hērōs
agnōvit sonitum, et dīvæ prōmissa parentis.

Tum memorat : « Nē vērō, hospes, nē quære profectō
 quem cāsum portenta ferant : ego poscor Olympō.
Hoc signum cecinit missūram dīva creātrīx,
sī bellum ingrueret, Volcāniaque arma per aurās
lātūram auxiliō.
Heu quantæ miserīs, cædēs Laurentibus īnstant !
Quās pœnās mihi, Turne, dabis ! quam multa sub undās
scūta virum, galeāsque, et fortia corpora volvēs,
Thybrī pater !…  Poscant aciēs et fœdera rumpant. »

Hæc ubi dicta dedit, 		soliō sē tollit ab altō ;
		et prīmum, Herculeīs sōpītās ignibus ārās
excitat. Hesternumque larem, parvōsque penātīs
lætus adit ; mactat lēctās dē mōre bidentīs ;
Ēvandrūs pariter, pariter Troĵāna juventūs.
Post hinc ad nāvīs graditur, sociōsque revīsit,
quōrum dē numerō, quī sēsē in bella sequantur,
præstantīs virtūte, legit. Pars cētera prōna
fertur aquā ; sēgnisque secundō dēfluit amnī,
nūntia ventūra Ascaniō, rērumque patrisque.
Dantur equī Teucrīs, Tyrrhēna petentibus arva ;
dūcunt exsortem Ænēæ, quem fulva leōnis
pellis obit tōtum, præfulgēns unguibus aure͜is.
Fāma volat,		parvam subitō vulgāta per urbem
ōcius īre equitēs, Tyrrhēnī ad līmina rēgis.
Vōta metū duplicant mātrēs ; propiusque perīclō
it timor ; et maĵor Mārtis jam appāret imāgō.

Tum pater Ēvandrūs, dextram complexus euntis,
 hæret inexplētus, lacrimāns ; ac tālia fātur :
« Ō mihi præteritōs referat sī Juppiter annōs,
quālis eram cum prīmam aciem, Præneste sub ipsā,
strāvī, scūtōrumque incendī victor acervōs,
et rēgem hāc Erulum, dextrā sub Tartara mīsī,
— nāscentī cu͜i trīs animās Fērōnia māter
(horrendum dictū) dederat, terna arma movenda…
Ter lētō sternendus erat ; cu͜i tunc tamen omnīs
abstulit hæc animās dextra, et totidem exuit armīs.
Nōn ego nunc dulcī amplexū dīvellerer usquam,
nāte, tuō ; neque fīnitimō, Meẑentius umquam
hu͜ic capitī īnsultāns, tot ferrō sæva dedisset
fūnera, tam multīs viduāsset cīvibus urbem.

« At vōs, ō superī, et dīvum tū maxime rēctor
 Juppiter, Arcadiī, quæsō, miserēscite rēgis,
et patriās audīte precēs. Sī nūmina vestra
incolumem Pallanta mihī, sī fāta reservant,
sī vīsūrus eum vīvō, et ventūrus in ūnum,
vītam ōrō ; patior quemvīs dūrāre labōrem.
Sīn aliquem īnfandum cāsum, Fortūna, mināris,
nunc, nunc ō liceat crūdēlem abrumpere vītam,
dum cūræ ambiguæ, dum spēs incerta futūrī,
dum tē, cāre puer, mea sōla et sēra voluptās,
complexū teneō, gravior neu nūntius aurīs

vulneret ! » 			Hæc genitor dīgressū dicta suprēmō
fundēbat ; famulī conlāpsum in tēcta ferēbant.

Jamque adeō, exierat portīs equitātus apertīs
Ænēās, inter prīmōs et fīdus Achātēs ;
inde aliī Troĵæ procerēs.			 Ipse agmine Pallās
it mediō, chlamyde et pictīs cōnspectus in armīs,
quālis ubi Ōceanī perfūsus Lūcifer undā
— quem Venus ante aliōs astrōrum dīligit ignīs —
extulit os sacrum cælō ; tenebrāsque resolvit.
Stant pavidæ in mūrīs mātrēs ; oculīsque sequuntur
pulveream nūbem, et fulgentīs ære catervās.
Ollī per dūmōs, quā proxima mēta viārum,
armātī tendunt. It clāmor ; et agmine factō,
quadripedante putrem sonitū quatit ungula campum.
Est ingēns gelidum lūcus prope Cæritis amnem,
rêligiōne patrum lātē sacer ; undique collēs
inclūsēre cavī, et nigrā nemus abiete cingunt.
Silvānō fāma est veterēs sacrāsse Pelasgōs,
arvōrum pecorisque deō, lūcumque diemque,
— quī prīmī fīnīs aliquandō habuēre Latīnōs.

Haud procul hinc, Tarchō et Tyrrhēnī tūta tenēbant
castra locīs. Celsōque omnis dē colle vidērī
jam poterat legiō ; et lātīs tendēbat in arvīs.
Hūc pater Ænēās, et bellō lēcta juventūs,
succēdunt ; fessīque et equōs et corpora cūrant.
At Venus, ætheriōs inter dea candida nimbōs,
dōna ferēns aderat ; nātumque, in valle reductā,
ut procul, ēgelidō sēcrētum flūmine, vīdit,
tālibus adfāta est dictīs — sēque obtulit ultrō — :
« Ēn perfecta, meī prōmissā conjugis arte,
mūnera. Nē mox aut Laurentīs, nāte, superbōs,
aut ācrem dubitēs in prœlia poscere Turnum. »

Dīxit, et amplexūs nātī Cytherēa petīvit ;
arma sub adversā posuit radiantia, quercū.
Ille deæ dōnīs, et tantō lætus honōre,
explērī nequit ; atque oculōs per singula volvit,
mīrāturque ; interque manūs et bracchia versat
terribilem cristīs galeam, flammāsque vomentem,
fātiferumque ēnsem, lōrīcam ex ære rigentem,
sanguineam, ingentem, 		— quālīs cum cærula nūbēs
sōlis inārdēscit radiīs, longēque refulget —
tum lēvīs ocreās ēlectrō aurōque recoctō,
hastamque…  et clipeī nōn ēnārrābile textum.

Illīc rēs Italās, Rōmānōrumque triumphōs,
haud vātum ignārus, ventūrīque īnscius ævī,
fēcerat ignipotēns ; illīc genus omne futūræ
stirpis ab Ascaniō, pugnātaque in ōrdine bella.
Fēcerat et, viridī fētam, Māvortis in antrō
prōcubuisse lupam ; geminōs, hu͜ic ūbera circum,
lūdere pendentīs puerōs ; et lambere mātrem
impavidōs ; illam, teretī cervīce reflexā,
mulcēre alternōs, et corpora fingere linguā.

Nec procul hinc, Rōmam et raptās sine mōre Sabīnās,
cōnsessū caveæ, magnīs Circēnsibus āctīs,
addiderat. Subitōque novum cōnsurgere bellum
Rōmulidīs Tatiōque senī, Curibusque sevērīs.
Post īdem, inter sē positō certāmine, rēgēs
armātī, Jovis ante āram, paterāsque tenentēs,
stābant ; et cæsā jungēbant fœdera porcā.
Haud procul inde, citæ Mettum in dīversa quadrīgæ
distulerant 		— at tū, dictīs, Albāne, manērēs !
Raptābatque virī mendācis vīscera Tullus,
per silvam ; et sparsī rōrābant sanguine veprēs.
Nec nōn Tarquinium ēĵectum Porsenna jubēbat
accipere ; ingentīque, urbem obsidiōne premēbat .
Æneadæ in ferrum, prō lībertāte, ruēbant.
Illum indignantī similem, similemque minantī
aspicerēs, pontem audēret quia vellere Cocles,
et fluvium vinclīs innāret Clœlia ruptīs.
In summō cūstōs Tarpeĵæ Mānlius arcis
stābat prō templō ; et Capitōlia celsa tenēbat.
Rōmuleōque, recēns horrēbat rēgia culmō.

Atque hīc aurātīs, volitāns argenteus ānser,
porticibus, Gallōs in līmine adesse canēbat.
Gallī per dūmōs aderant ; arcemque tenēbant
dēfēnsī tenebrīs, et dōnō noctis opācæ.
Aurea cæsariēs ōllīs, atque aurea vestis ;
virgātīs lūcent sagulīs ; tum lactea colla
aurō innectuntur ; duo quisque Alpīna coruscant
gæsa manū, scūtīs prōtēctī corpora longīs. 
Hīc, exsultantīs Saliōs, nūdōsque Lupercōs,
lānigerōsque apicēs, et lāpsa ancīlia cælō
extuderat ; castæ dūcēbant sacra per urbem,
pīlentīs mātrēs in mollibus. 			Hinc procul addit
Tartareās etiam sēdēs, alta ōstia Dītis,
et scelerum pœnās... et tē, Catilīna, minācī
pendentem scopulō, Fūriārumque ōra trementem.
Sēcrētōsque piōs ; hīs dantem jūra Catōnem.

Hæc inter, tumidī lātē maris ībat imāgō
aurea ; sed flūctū spūmābant cærula cānō.
Et circum, argentō clārī delphīnes, in orbem,
æquora verrēbant caudīs ; æstumque secābant.
In mediō classīs ærātās, Actia bella,
cernere erat ; tōtumque, īnstrūctō Mārte, vidērēs
fervere Leucātēn, aurōque effulgere flūctūs.
Hinc, Augustus agēns Italōs in prœlia, Cæsar
cum patribus populōque, penātibus et magnīs dīs,
stāns celsa in puppī, geminās cu͜i tempora flammās
læta vomunt, patriumque aperītur vertice sīdus.
Partē aliā, ventīs et dīs Agrippa secundīs,
arduus agmen agēns, cu͜i, bellī īnsigne superbum,
tempora nāvālī fulgent rōstrāta corōnā.

Hinc, ope barbaricā, variīsque Antōnius armīs,
victor ab Aurōræ populīs, et lītore rubrō,
Ægyptum, vīrīsque Orientis et ultima sēcum
Bactra vehit, sequiturque, nefās ! Ægyptia conjūnx.
Ūnā omnēs ruere ; ac tōtum spūmāre, reductīs
convulsum rēmīs, rōstrīsque tridentibus, æquor.
Alta petunt ; 			pelagō crēdās innāre revulsās
Cȳcladas, aut montīs concurrere montibus altōs,
tantā mōle virī, turrītīs puppibus, īnstant.
Stuppea flamma manū, tēlīsque volātile ferrum,
spargitur ; arva novā Neptūnia cæde rubēscunt.
Rēgīna, in mediīs, patriō vocat agmina sīstrō ;
necdum etiam, geminōs ā tergō respicit anguīs.
Omnigenumque deum mōnstra, et lātrātor Anūbīs,
contrā Neptūnum et Venerem, contrāque Minervam,
tēla tenent. Sævit mediō in certāmine Māvors,
cælātus ferrō, trīstēsque ex æthere Dīræ ;
et scissā, gaudēns vādit Discordia pallā,
quam, cum sanguineō, sequitur Bellōna, flagellō.

Actius hæc cernēns, arcum intendēbat Apollō
dēsuper  : omnis eō terrōre Ægyptus et Indī ;
omnis Ārabs ; omnēs vertēbant terga Sabæī.
Ipsa vidēbātur, ventīs rēgīna vocātīs,
vēla dare, et laxōs jam jamque immittere fūnīs.
Illam inter cædēs, pallentem morte futūrā,
fēcerat ignipotēns undīs et Iāpyge ferrī ;
contrā autem, magnō mærentem corpore Nīlum,
pandentemque sinūs, et tōtā veste vocantem,
cæruleum in gremium, latebrōsaque flūmina, vīctōs.

At Cæsar, triplicī invectus Rōmāna triumphō
mœnia, dīs Italīs, vōtum immortāle sacrābat :
maxima ter centum tōtam dēlūbra per urbem.
Lætitiā lūdīsque viæ, plausūque, fremēbant.
Omnibus in templīs, mātrum chorus, omnibus āræ ;
ante ārās terram cæsī strāvēre juvencī.
Ipse sedēns, niveō candentis līmine Phœbī,
dōna recognōscit populōrum ; aptatque superbīs
postibus. Incēdunt vīctæ, longō ōrdine gentēs,
— quam variæ linguīs, habitū tam vestis, et armīs.

Hīc Nomadum genus, et discīnctōs Mulciber Afrōs,
hīc Lelegās, Cārāsque, sagittiferōsque Gelōnōs
fīnxerat. Euphrātēs ībat jam mollior undīs ;
extrēmīque hominum Morinī ; Rhēnusque bicornis ;
indomitīque Dahæ ; et pontem indignātus Araxēs.
Tālia per clipeum Volcānī, dōna parentis,
mīrātur ; rērumque ignārus, imāgine gaudet,
attollēns umerō fāmamque, et fāta nepōtum. 



Table des matières
L’Énéide, chant VIII	3
Pars prīma	3
Pars secunda	15