P. VERGILĪ MARŌNIS


ÆNĒIDOS
LIBER SECUNDUS
TROĴĀ



Nicolas Lakshmanan ēdidit
novā significantissimā interpūnctiōne
longīsque vocālibus notātīs


Aux humanistes très-modernes



Palladis ex arte

C onticuẽre ómnēs, intentĩque ōra tenēbant.1
Inde tórō, páter Ænẽās sīc, ōrsus ab altō :
« Īnfándum, rēgīna, júbēs renovāre dolōrem :
Troĵãnās ut ópēs, et lāmentābile rēgnum
ērúerint Dánaī ; quǽque ipse miserrima vīdī,
et quõrum párs magna fúī. Quís, tālia fandō,
		Myrmídonum2 Dolopumve, aut dūrī mīles Ulixī,
temperet ā lácrimīs ?... Et jam nox ūmida cælō
præcípitat, su͡ādentque cadentia sīdera somnōs.3

Sed, sī tantus ámor4 cãsūs cōgnōscere nostrōs,
et bréviter, Tróĵæ suprēmum audīre labōrem,5
		quamquam ánimus meminisse hórret, lūctūque refūgit,
incípiam...		Frãctī béllō, fātīsque repulsī,
ductõrēs Dánaum, tot jam lābentibus annīs,
īnstar montis équum, dīvīnā Palladis arte,
ædíficant ; sectāque intexunt abí͡ete costās.
Vōtum prō réditū símulant ; ea fāma vagātur.
Hūc, dēlēcta vírum sortītī corpora, fūrtim
inclũdunt cǽcō láterī ; penitusque cavernās
ingéntīs, uterumque armātō mīlite complent.
Est in cōnspéctū Ténedos, nōtissima fāmā
īnsula — dīves ópum6 Príamī dum rēgna manēbant,
nunc tántum sínus, et státiō mále fīda carīnīs.
Hūc sē prōvectī, dēsertō in lītore condunt.

Nōs abiisse rátī, et ventō petiisse Mycēnās.
Ergō ómnis, lóngō sólvit sē Teucria lūctū :
pandúntur pórtæ ; júvat īre — et Dōrica castra,
dēsertōsque vidēre lócōs, lītusque relictum.
“Hīc Dólopum mánus, hīc sǽvus tendēbat Achillēs ;
classibus hīc lócus, hīc áciē certāre solēbant.”

Pars stúpet innũptæ dõnum, exitiāle7 Minervæ ;
et mõlem mīrantur équī. Prīmusque, Thymœtēs
dūcī íntrā mũrōs hortātur, et arce locārī,
— sīve dólō, seu jam Tróĵæ sīc fāta ferēbant.

At Cápys, et quõrum mélior sententia mentī,
aut pélagō Dánaum īnsídiās, suspectáque dōna,
“præcipitāre júbent, subjectĩsque ūrere flammīs,
aut terebrāre8 cávās úterī, et temptāre látebrās9.”
Scinditur incértum, stúdia in contrāria, vulgus.

Prīmus íbi, ante ómnīs, mágnā comitante catervā10,
Lāócoōn ãrdēns, súmmā dēcurrit ab arce,
et prócul :
	« Ō míserī, quæ tanta īnsānia, cīvēs ?
Crēditīs āvéctōs hóstīs ? Aut ūlla putātis
dōna carēre dólīs Dánaum ? sīc nōtus Ulixēs ?
Aut, hōc inclũsī lígnō, occultantur Achīvī ;
aut hǽc, in nóstrōs fabricāta est māchina mūrōs,
īnspectūra dómōs, ventūráque dēsuper urbī ;
aut áliquis látet error. Équō nē crēdite, Teucrī :
quidquid íd est, tímeō Dánaōs — et dōna ferentīs. »

Sīc fãtus, válidīs ingentem vīribus, hastam
in látus, inque férī cúrvam compāgibus alvum,
contórsit : stétit illa trémēns, uterōque recussō,
īnsonuēre cávæ ; gemitumque dedēre cavernæ.
Et, sī fāta déum, sī mēns nōn læva fuisset —
impúlerat férrō Argólicās fœdāre latebrās —
Troĵáque nunc stāret, Priamīque árx alta manērēs.

Ecce : mánūs11 júvenem intéreā post terga revinctum
pāstõrēs, mágnō ad rẽgem clāmōre, trahēbant
Dardánidæ. 		Quĩ sē, ignõtum venientibus ultrō,
— hoĉ ípsum ut strúeret, Troĵamque aperīret Achīvīs —
	obtúlerat, fĩdēns ánimī atque in utrumque parātus :
seu versāre dólōs, seu certæ occumbere mortī.

Undique, vīséndī stúdiō, Troĵāna juventus
circumfūsa rúit, certantque inlūdere captō.
Accipe nunc Dánaum īnsídiās ; et crīmine ab ūnō
disce ómnīs.

Namque ut, cōnspéctū in médiō turbātus, inermis
cōnstitit atque óculīs Phrýgia agmina circumspexit,
« Heu, quǽ nunc téllūs, ínquit, quǽ mē æquora possunt
accípere ? Aut quíd jam míserō míhi dēnique restat —
cuī néque ápud Dánaōs úsquam lócus, et súper, ipsī
Dardánidæ īnfẽnsī, p̃œnās cum sanguine poscunt ? »
Quō gémitū conversī ánimī, compressus et omnis
impetus. Hortãmur fārī : quō sanguine crētus,
quidve férat — mémoret quǽ sit fīdūcia captō.

[Ille hæc, dēpositā tandem formīdine, fātur :]
«Cūncta équidem tíbi, rēx — fúerit quodcumque — fatēbor
vēra, ínquit ; néque mē Argólicā dē gente negābō.
Hoc prĩmum. Néc, sī míserum Fortūna Sinōnem
fīnxit, vānum étiam mendācémque improba finget.
		Fandō, áliquod sī forte túās pervēnit ad aurīs
Bēlĩdæ nõmen Palamēdis, et incluta fāmā
glōria — quem, fálsā sub prōditiōne, Pelasgī
īnsõntem, īnfándō indíciō quía bella vetābat,
dēmīsēre nécī — Núnc cassum lūmine lūgent !...

Illī mē, cómitem et cōnsanguinitāte propinquum,
pauper, in arma páter prĩmīs hũc mīsit ab annīs.
	Dum stãbat rẽgnō incólumis, rēgumque vigēbat
concíliīs, et nōs áliquod nōmenque decusque
gessimus. Invídiā póstquam pellācis Ulixī
— haud ignōta lóquor — súperīs concessit ab ōrīs,
adflĩctus, vĩtam in ténebrīs lūctūque trahēbam ;
et cãsum īnsõntis mẽcum indignābar amīcī.
		Néc tácuī dẽmēns ; et mē, fórs sī qua tulisset,
sī pátriōs úmquam remeāssem victor ad Argōs,
prōmĩsī ultõrem ; et verbīs ódia aspera mōvī.

Hinc míhi prīma málī lãbēs ; hínc semper Ulixēs
crīmínibus terrēre nóvīs ; hínc spargere vōcēs
in vúlgum ambíguās, et quærere cōnscius arma.
Nec requiēvit énim, dõnec Calchante ministrō...
	Sed quíd ego hæc aútem nēquīquam ingrāta revolvō ?
quidve móror ? Sī ómnīs ũnō ōrdine habētis Achīvōs,
idque audīre sát est, jamdūdum sūmite pœnās :
hoĉ Íthacus vélit, et mágnō mercentur Atrīdæ. »

Tum vẽrō ārdẽmus scītārī et quærere causās —
īgnãrī scélerum tantōrum, artisque Pelasgæ.
Prōséquitur pávitāns ; et, fictō pectore, fātur :
« Sæpe fúgam Dánaī Tróĵā cupiēre relictā
mōlĩrī et lóngō féssī discēdere bellō.
Fēcissentque utinam ! Sæpe illōs aspera pontī
interclūsit hiems, et terruit Auster euntīs.
Præcipuē cum jam hic, trabibus contextus acernīs,
stāret equus, tōtō sonuērunt æthere nimbī.
	Suspēnsī Eurypylum scītātum ōrācula Phœbī
mittimus, isque adytīs hæc trīstia dicta reportat :
“Sanguine plācāstis ventōs, et virgine cæsā,
cum prīmum Īliacās, Danaī, vēnistis ad ōrās ;
sanguine quærendī reditūs, animāque litandum
Argolicā.”
			Vulgī12 quæ vōx ut vēnit ad aurīs,
obstipuēre animī ; gelidusque per īma cucurrit
ossa tremor : cuī13 fāta parent, quem poscat Apollō.

«­ Hīc Ithacus vātem, magnō Calchanta tumultū,
prōtrahit in mediōs ; quæ sint ea nūmina dīvum
flāgitat. Et mihi jam multī crūdēle canēbant
artificis scelus ; et tacitī ventūra vidēbant.
Bis quīnōs silet ille diēs ; tēctusque recūsat
prōdere vōce suā quemquam, aut oppōnere mortī.
	Vix tandem, magnīs Ithacī clāmōribus āctus,
compositō14 rumpit vōcem et mē dēstinat āræ.
Adsēnsēre omnēs et, quæ sibi quisque timēbat,
ūnius in miserī exitium conversa, tulēre.
Jamque diēs īnfanda aderat ; mihi sacra parārī :
et salsæ frūgēs, et circum tempora vittæ.

« Ēripuī, fateor, lētō mē ; et vincula rūpī.
Līmōsōque lacū per noctem, obscūrus in ulvā,
dēlituī dum vēla darent, sī forte dedissent.
	Nec mihi jam patriam antīquam spēs ūlla videndī,
nec dulcīs nātōs, exoptātumque parentem —
quōs illī fors15 et pœnās, ob nostra repōscent
effugia. Et culpam hanc, miserōrum morte, piābunt.
	Quod tē, per superōs et cōnscia nūmina vērī,
per, sī qua est quæ restet adhūc mortālibus usquam
intemerāta fidēs, ōrō, miserēre labōrum
tantōrum ! Miserēre animī nōn dīgna ferentis. »

Hīs lacrimīs vītam damus, et miserēscimus ultrō.
Ipse virō prīmus manicās, atque arta levārī
vincla jubet Priamus ; dictīsque ita fātur amīcīs :
« Quisquis es, āmissōs hinc jam oblīvīscere Graĵōs :
noster eris. Mihique hæc, ēdissere vēra rogantī :
Quō mōlem hanc immānis equī statuēre ? quis auctor ?
quidve petunt ? Quæ rēligiō ? aut quæ māchina bellī ? »

Dīxerat. Ille dolīs īnstrūctus et arte Pelasgā,
sustulit, exūtās vinclīs, ad sīdera palmās :
	« Vōs, æternī ignēs, et nōn violābile vestrum
testor nūmen, ait — vōs, āræ ēnsēsque nefandī,
quōs fūgī ; vittæque deum, quās hostia gessī —
fās mihi Graĵōrum sacrāta resolvere jūra ;
fās ōdisse virōs, atque omnia ferre16 sub aurās,
sī qua tegunt : teneor patriæ nec17 lēgibus ūllīs.
Tū, modo prōmissīs maneās, servātaque servēs
Troĵa fidem, sī vēra feram, sī magna rependam.
	« Omnis spēs Danaum, et cœptī fīdūcia bellī,
Palladis auxiliīs semper stetit. Impius ex quō18
Tȳdīdēs, sed enim, scelerumque inventor Ulixēs,
fātāle adgressī sacrātō āvellere templō
Palladium, cæsīs summæ custōdibus arcis,
corripuēre sacram effigiem, manibusque cruentīs
virgineās ausī dīvæ contingere vittās :
ex illō fluere, ac retrō sublāpsa referrī
spēs Danaum ; frāctæ vīrēs, āversa deæ mēns.
Nec dubiīs, ea sīgna dedit Trītōnia, mōnstrīs :
vix positum castrīs simulācrum, ārsēre coruscæ
lūminibus flammæ arrēctīs ; salsusque per artūs
sūdor iit, terque ipsa solō — mīrābile dictū —
ēmicuit, parmamque ferēns hastamque trementem.

« Extemplō, temptanda fugā canit æquora Calchās,
nec posse Argolicīs exscindī Pergama tēlīs,
ōmina nī repetant Argīs, nūmenque redūcant
quod pelagō et cūrvīs sēcum āvexēre carīnīs.
Et nunc quod patriās ventō petiēre Mycēnās,
arma deōsque parant comitēs ; pelagōque remēnsō
imprōvīsī aderunt. Ita dīgerit ōmina Calchās.

« Hanc, prō Palladiō monitī, prō nūmine læsō,
effigiem statuēre, nefās quæ trīste piāret.
Hanc tamen immēnsam Calchās attollere mōlem
rōboribus textīs, cælōque ēdūcere, jussit,
nē recipī portīs aut dūcī in mœnia posset,
neu populum antīquā sub rēligiōne tuērī.
Nam sī vestra manus violāsset dōna Minervæ,
tum magnum exitium — quod dī prius ōmen in ipsum19
convertant ! — Priamī imperiō Phrygibusque futūrum ;
sīn manibus vestrīs vestram ascendisset in urbem,
ultrō Asiam magnō Pelopēa ad mœnia bellō
ventūram, et nostrōs ea fāta manēre nepōtēs. »

Tālibus īnsídiīs, perjūrǐque árte Sinōnis,
crēdita rēs ; captīque dólīs, lacrimīsque coāctīs
quōs neque Tȳdǐdēs, nec Lārīsæus20 Achillēs,
nōn ánnī domuēre décem, nōn mīlle carīnæ.

Hīc aliud maĵus miserīs21, multōque tremendum
objicitur magis, atque imprōvida pectora turbat.
Lāocoōn, ductus Neptūnō22 sorte sacerdōs,
sollemnīs taurum ingentem mactābat ad ārās.
	Ecce autem geminī ā Tenedō, tranquilla per alta,
— horrēscō referēns — immēnsīs orbibus23 anguēs
incumbunt pelagō ; pariterque ad lītora tendunt.
Pectora quōrum inter flūctūs arrēcta, jubæque
sanguineæ superant undās, pars cētera pontum
pōne legit, sinuatque immēnsa volūmine terga.
	Fit sonitus spūmante salō ; jamque arva tenēbant ;
ārdentīsque oculōs suffectī sanguine et ignī,
sībila lambēbant linguīs vībrantibus ōra.

Diffugimus vīsū exsanguēs. Illī agmine certō
Lāocoonta petunt ; et prīmum, parva duōrum
corpora nātōrum serpēns amplexus, uterque
implicat ; et miserōs morsū dēpāscitur artūs.
Post ipsum auxiliō subeuntem ac tēla ferentem
corripiunt, spīrīsque ligant ingentibus. Et jam
bis medium amplexī, bis collō squāmea circum
terga datī, superant capite et cervīcibus altīs.
Ille simul manibus tendit dīvellere nōdōs,
perfūsus saniē vittās, ātrōque venēnō ;
clāmōrēs simul horrendōs ad sīdera tollit —
quālis mūgītus, fūgit cum saucius āram
taurus, et incertam excussit cervīce secūrim.
At geminī lāpsū dēlūbra ad summa dracōnēs
effugiunt ; sævæque petunt Trītōnidis arcem24 —
sub pedibusque deæ, clipeīque sub orbe, teguntur.

Tum vērō tremefacta novus, per pectora cūnctīs
īnsinuat pavor, et scelus expendisse merentem
Lāocoonta ferunt — sacrum quī cuspide rōbur
læserit, et tergō scelerātam intorserit hastam.
Dūcendum ad sēdēs simulācrum, ōrandaque dīvæ
nūmina conclāmant.

Dīvídimus mũrōs et mœnia pandimus urbis.
Accíngunt ómnēs óperī ; pedibusque rotārum
subjíciunt la̋psūs, et stuppea25 vincula collō
inténdunt. Scándit fātālis māchina mūrōs,
fēta ármīs. Púerī círcum, innūptæque puellæ,
sacra cánunt ; fūnemque mánū contingere gaudent.
Illa súbit — mediæque mínāns inlābitur urbī.

Ō pátria, ō dĩvum dómus Īlium, et incluta bellō
mœnia Dardánidum ! Quáter, ipsō in līmine portæ,
substitit ; atque úterō sónitum quáter arma dedēre.
Īnstãmus támen, immémorēs, cæcīque furōre ;
et mõnstrum īnfẽlīx sacrātā sistimus arce.
Tunc étiam fãtīs áperit Cassandra futūrīs
ōra — déī jússū nōn umquam crēdita Teucrīs.
Nōs dēlūbra déum — míserī quíbus ultimus esset
ille díēs — fẽstā26 vēlāmus fronde per urbem.

Vertitur intéreā cǽlum ; et rúit Ōcéanō nóx,
invólvēns, úmbrā mágnā, terramque polumque
Myrmidonumque dólos27 ; fũsī per mœnia, Teucrī
conticuēre ; sópor féssōs complectitur artūs.
Et jam Argīva phálanx, īnstrūctīs nāvibus, ībat
ā Ténedō — tácitæ, per amīca silentia lūnæ —
lītora nōta pétēns — flámmās cum rēgia puppis
extúlerat. Fātīsque déum dēfēnsus inīquīs,
inclũsōs úterō Dánaōs, et pīnea fūrtim
laxat claustra Sínōn. Íllōs, patefactus, ad aurās
reddit équus ; lætīque, cávō sē rōbore prōmunt28 :

Thessándrus Sthenelusque dúcēs, et dīrus Ulixēs,
dēmíssum lãpsī per fūnem — Acamāsque, Thoāsque,
Pēlīdēsque Neoptólemus, prīmusque Machāon,
et Menelāus, et ípse dólī fabricātor Epēos.
Invãdunt úrbem, sómnō vīnōque sepultam ;
cædúntur vígilēs. Portīsque patentibus, omnīs
accípiunt sóciōs ; atque agmina cōnscia jungunt.
Priamī in arce
Tempus erat quō prīma quíēs, mortālibus ægrīs,
incipit, et dõnō dĩvum grātissima serpit.
In sómnīs, écce, ante óculōs mæstissimus Hector
vīsus adesse míhī — largōsque effundere flētūs,
raptãtus bĩgīs ut quondam, aterque cruentō
pulvere, perque pédēs trāĵectus lōra29 tumentīs.
— Ei ! mihi quālis érat ! Quántum mūtātus ab illō
Hectore quī rédit exúviās indūtus Achillī !
vel, Dánaum, Phrýgiōs jaculātus puppibus ignīs ! —
squāléntem bárbam, et concrētōs sanguine crīnīs,
vulneráque illa gérēns, quæ circum, plūrima, mūrōs
accẽpit pátriōs.
			Últrō flẽns ipse vidēbar
compellāre vírum et mæstās exprōmere vōcēs :
« Ō lũx Dardániæ, spēs ō fīdissima Teucrum,
quæ tántæ tenuēre móræ ? Quíbus, Hector, ab ōrīs,
exspectāte, vénīs ? Ut tē, post multa tuōrum
fūnera, post váriōs hominumque urbisque labōrēs
dēféssī aspícimus ! Quæ causa indīgna, serēnōs,
fœdãvit vúltūs ? Aut cūr hæc vulnera cernō ? »

Ille níhil — nec mē quærentem — vāna morātur,
sed gráviter gémitūs, ĩmō dē pectore, dūcēns :
« Heu fúge, nāte déā ; tẽque hīs, áit, ēripe flammīs.
Hostis hábet mũrōs ; rúit áltō ā culmine Troĵa.
Sat pátriæ Priamōque dátum : sī Pergama dextrā
dēféndī póssent, étiam hāc30 dēfēnsa fuissent.
Sacra, súōsque tíbī commendat Troĵa penātīs :
hōs cápe fātōrum cómitēs ; hīs mœnia31 quære
magna, pererrãtō státuēs quǽ dēnique pontō. »
Sīc áit ; et mánibus víttās, Vestamque potentem,
æternumque, ádytīs éffert penetrālibus, ignem.

Dīvérsō, intéreā, miscéntur mœnia lūctū ;
et mágis atque mágis — quámquam sēcrēta parentis
Anchĩsæ dómus, arboribúsque obtēcta, recessit —
clārẽscunt sónitūs ; armōrúmque ingruit32 horror.
Excútior sómnō, et summī fastīgia tēctī
ascẽnsū súperō. Atque, arrēctīs auribus, astō,
in ségetem vélutī — cum flamma furentibus Austrīs
incidit, aut rápidus, montānō flūmine, torrēns
sternit agrōs, stérnit sáta læta, boúmque labōrēs,
præcipitīsque tráhit sílvās — stúpet īnscius, altō
accípiēns sónitum sáxī dē vertice, pāstor.

Tum vẽrō manifesta fídēs ; Danaúmque patēscunt
īnsídiæ. Jám Dēíphobī dédit, ampla, ruīnam,
Volcãnō superante33, dómus ; jám proximus ārdet
Ūcálegōn34 ; 35Sīgēa ígnī fréta lāta relūcent.
Exóritur clāmorque vírum, clangorque tubārum.
Arma ãmēns cápiō. Néc sat ratiōnis in armīs ;
sed glomerāre mánum béllō, et concurrere in arcem
cum sóciīs, ārdent ánimī. Fúror īraque mentem
præcípitat ; pulchrumque mórī succurrit in armīs.

Ecce aútem tẽlīs, Pánthūs, ēlapsus Achīvum,
Panthūs Othrýadēs, árcis Phœbīque sacerdōs.
Sacra mánū, victōsque déōs, parvumque nepōtem,
ipse tráhit. Cursūque ãmēns ad līmina tendit.
« Quō rēs summa36 lócō, Pánthū ? Quám37 prēndimus arcem ? »
38Vix ea fātus éram gémitū, cum tālia reddit :
« Vēnit summa díēs et inēluctābile tempus
Dardániæ. Fúimus Trões, fúit Īlium et ingēns
glōria Teucrōrum ; férus omnia Juppiter Argōs
trānstulit ; incẽnsā, Dánaī dominantur in urbe.
Arduus, armãtōs, médiīs in mœnibus astāns,
fundit équus ; victorque Sínōn incendia miscet
īnsúltāns. Pórtīs áliī bipatentibus adsunt,
mīlia quot mágnīs úmquam vēnēre Mycēnīs ;
obsēdēre áliī tẽlīs angusta viārum,
oppósitīs : stát ferrī áciēs, mucrōne39 coruscō
stricta, párāta nécī. Víx prīmī prœlia temptant
portãrum vígilēs ; et, cæcō Mārte40, resistunt. »

Tālibus Othrýadæ dictīs, et nūmine dīvum,
in flámmās et in arma féror, quõ trīstis Erīnys,
quō frémitus vócat — et sublātus ad æthera clāmor.
	Addunt sē sóciōs : Rhĩpe͡us, et maximus armīs
Ēpytus, oblātī per lũnam ; Hypanīsque Dymāsque
et láterī adglómerant nóstrō ; juvenisque Corœbus41
Mygdónidēs — íllīs ad Troĵam forte diēbus
vēnerat, īnsãnō Cassandræ incēnsus amōre ;
et gener, auxilium Priamō Phrygibusque ferēbat,
īnfẽlīx, quī nōn spõnsæ præcepta furentis
audíerit !
	Quōs úbi cōnfertōs ārdēre in prœlia vīdī,
incípiō súper hīs42 : « Júvenēs, fortissima frūstrā
pectora — sĩ võbīs, audendī extrēma cupīdō43
certa séquī, quǽ sit rēbus fortūna vidētis :
excessēre ómnēs, ádytīs ārīsque relictīs,
dī quíbus impérium hoc stéterat ; succurritis urbī
incẽnsæ. Moriāmur et in média arma ruāmus.
Ūna sálūs víctīs : nũllam spērāre salūtem ! »

Sīc, ánimīs júvenum, fúror additus. Inde, lúpī ceu
raptõrēs ãtrā in nébulā — quõs improba ventris,
exẽgit cǽcōs rábiēs ; catulīque44 relictī,
faucibus exspéctant síccīs — per tēla, per hostīs
vādimus haud dúbiam in mórtem ; mediæque tenēmus
urbis íter. Nóx ātra, cávā circumvolat umbrā.
Quís clãdem illĩus noctis, quís fūnera fandō
explicet, aut póssit lácrimīs æquāre labōrēs ?

Urbs antīqua rúit, múltōs domināta per annōs ;
plūrima, perque víās, sternuntur inertia passim
corpora, perque dómōs et rēligiōsa deōrum
līmina. Néc sõlī poénās dánt sanguine Teucrī ;
quondam étiam víctīs, rédit in præcordia45 virtūs,
victōrēsque, cádunt Dánaī. Crūdēlis ubīquē
lūctus ; ubīque pávor, et plūrima mortis imāgō.

Prīmus sē Danaum, magnā comitante catervā,
Androgeōs offert nōbīs, socia agmina crēdēns46,
īnscius ; atque ultrō verbīs compellat amīcīs :
« Festīnāte, virī ! Nam quæ tam sēra morātur
sēgnitiēs ? Aliī rapiunt incēnsa feruntque
Pergama : vōs celsīs nunc prīmum ā nāvibus ītis ? »
	Dīxit ; et extemplō — neque enim respōnsa dabantur
fīda satis — sēnsit mediōs dēlāpsus in hostīs.
Obstipuit ; retrōque pedem cum vōce repressit.
Imprōvīsum asprīs, velutī47 quī sentibus anguem
pressit humī, nītēns trepidusque repente refūgit
attollentem īrās, et cærula  colla tumentem,
haud secus Androgeōs, vīsū tremefactus, abībat.
	Inruimus, dēnsīs et circumfundimur armīs ;
īgnārōsque locī passim, et formīdine captōs,
sternimus : aspīrat prīmō Fortūna labōrī.

Atque hīc, successū exsultāns animīsque, Corœbus
« Ō sociī, quā prīma, inquit, Fortūna salūtis
mōnstrat iter, quāque ostendit sē dextra, sequāmur :
Mūtēmus clipeōs ; Danaumque īnsīgnia nōbīs
aptēmus. Dolus an virtūs, quis in hoste requīrat ?
Arma dabunt ipsī. » Sīc fātus de͡inde comantem
Androgeī galeam, clipeīque īnsīgne decōrum,
induitur ; laterīque Argīvum accommodat ēnsem.
Hoĉ Rhīpe͡us, hoĉ ipse Dymās omnisque juventus
læta facit : spoliīs sē quisque recentibus armat.
	Vādimus immixtī Danaīs — haud nūmine nostrō.
Multaque per cæcam, congressī, prœlia noctem
cōnserimus ; multōs Danaum dēmittimus Orcō.
Diffugiunt aliī ad nāvīs, et lītora cursū
fīda petunt ; pars ingentem formīdine turpī
scandunt rūrsus equum, et nōtā conduntur in alvō.
Heu nihil invītīs fās, quemquam fīdere dīvīs !

Ecce trahēbātur, passīs Priamēia virgō
crīnibus, ā templō Cassandra, adytīsque Minervæ,
ad cælum tendēns ārdentia lūmina frūstrā —
lūmina : nam tenerās arcēbant vincula palmās.
	Nōn tulit hanc speciem, furiātā mente, Corœbus ;
et sēsē medium injēcit peritūrus in agmen.
	Cōnsequimur cūnctī et dēnsīs incurrimus armīs.
Hīc prīmum, ex altō dēlūbrī culmine, tēlīs
nostrōrum obruimur ; oriturque miserrima cædēs
armōrum faciē, et Graĵārum errōre jubārum48.

Tum Danaī, gemitū atque ēreptæ virginis īrā
undique collēctī, invādunt : ācerrimus Aĵāx
et geminī Atrīdæ, Dolopumque exercitus omnis
— adversī ruptō ceu quondam turbine ventī
cōnflīgunt : Zephyrusque Notusque, et lætus Eōīs
Eurus equīs ; strīdunt silvæ ; sævitque tridentī
spūme͡us, atque īmō Nēre͡us ciet æquora fundō.
Illī etiam — sī quōs49, obscūrā nocte per umbram,
fūdimus īnsidiīs, tōtāque agitāvimus urbe —
appārent ; prīmī clipeōs, mentītaque tēla,
agnōscunt ; atque ōra sonō discordia sīgnant50.
	Īlicet obruimur numerō : prīmusque Corœbus
Pēneleī dextrā, dīvæ armipotentīs ad āram,
prōcumbit ; cadit et Rhīpe͡us, jūstissimus ūnus
quī fuit in Teucrīs et servantissimus æquī.
Dīs aliter vīsum ! Pereunt Hypanīsque Dymāsque,
cōnfīxī ā sociīs ; nec tē tua plūrima, Panthū,
lābentem pietās, nec Apollinis īnfula51 tēxit !

Īlíacī cínerēs et flamma extrēma meōrum !
testor in occãsū véstrō, nec tēla, nec ūllās
vītāvisse vícēs52, Dánaum et, sī fāta fuissent,
ut cáderem meruisse mánū. Dīvellimur inde —
Īphitus et Péliās mēcum — quōrum Īphitus ævō
jam grávior, Péliās et vulnere tardus Ulixī —
prōtinus ad sẽdēs Príamī, clāmōre vocātī.

Hīc vẽrō ingentem pũgnam, ceu53 cētera nusquam
bella fórent, nũllī tõtā morerentur in urbe54,
sīc Mãrtem indómitum, Danaōsque ad tēcta ruentīs,
cernimus — obsessumque, āctā testūdine, līmen.
Hærent parjétibus55 scãlæ, postīsque sub ipsōs
nītúntur grádibus56 ; clipeōsque ad tēla sinistrīs
prōtẽctī objíciunt, prēnsant fastīgia57 dextrīs.
Dardánidæ cóntrā, túrrīs, ac tōta domōrum
culmina, convéllunt. Hĩs sē, quandō ultima cernunt,
extrẽmā jam in morte, párant dēfendere tēlīs.
Aurātāsque trábēs, véterum décora alta parentum,
dēvólvunt. Áliī, stríctīs mucrōnibus, īmās
obsēdēre fórēs : hãs servant agmine dēnsō.
Īnstaurātī ánimī : rẽgis succurrere58 tēctīs,
auxiliōque levāre vírōs, vimque addere victīs.

Līmen erat cæcæque forēs, et pervius ūsus59
tēctōrum inter sē60 Priamī — postēsque relictī
ā tergō, īnfēlīx quā sē, dum rēgna manēbant,
sæpius Andromachē ferre incomitāta solēbat
ad socerōs, et avō puerum Astyanacta trahēbat.
Ēvādō ad summī fastīgia culminis, unde
tēla manū miserī jactābant inrita61 Teucrī.

Turrim in præcipitī stantem, summīsque sub astra
ēductam tēctīs — unde omnis Troĵa vidērī
et Danaum solitæ nāvēs, et Acha͡ica castra —
adgressī ferrō circum, quā summa labantīs
jūnctūrās tabulāta62 dabant, convellimus altīs
sēdibus ; impulimusque. Ea lāpsa rēpente ruīnam
cum sonitū trahit ; et Danaum super agmina lātē
incidit. Ast aliī subeunt, nec saxa nec ūllum
tēlōrum intereā cessat genus.

Vestíbulum ante ipsum, prīmōque in līmine, Pyrrhus
exsúltat tẽlīs ; et lūce coruscus aēnā
— quālis, ubi in lũcem, cóluber mála grāmina pāstus,
frīgida, sub térrā, túmidum brūma tegēbat,
nunc, pósitīs novus exuviīs, nitidusque juventā,
lūbrica convolvit, sublātō pectore, terga,
arduus ad sōlem, et linguīs micat ōre trisulcīs.
Ūnā, íngēns Périphās, et equōrum agitātor Achillis,
armiger Autómedōn, ũnā, omnis Scȳria63 pūbēs,
succẽdunt tẽctō ; et flámmās ad culmina jactant.
Ipse ínter prĩmōs, corrēptā dūra bipennī64
līmina perrúmpit ; postīsque ā cardine vellit
ærãtōs. Jámque excĩsā trábe, firma cavāvit
rōbora ; et ingéntem lãtō dedit65 ōre fenestram.

Appãret dómus intus ; et ātria longa patēscunt.
Appãrent Príamī et véterum penetrālia rēgum ;
armātōsque vídent stántīs in līmine prīmō.
At dómus intérior, gémitū miserōque tumultū
miscẽtur ; penitusque cávæ plangōribus ædēs
fēmíneīs úlulant ; férit aurea sīdera clāmor.

Túm pávidæ, tẽctīs mãtrēs ingentibus errant ;
amplexæque ténent póstīs ; atque ōscula fīgunt.
Īnstat vī pátriā Pýrrhus ; nec claustra nec ipsī
custõdēs sufferre válent ; lábat árjete crēbrō
jānua ; et ēmõtī prōcúmbunt cardine postēs.
Fit vía vī ; rúmpunt áditūs, prīmōsque trucīdant
immíssī Dánaī ; et lãtē, lóca mīlite complent.

Nōn sĩc, aggéribus rúptīs, cum spūme͡us amnis
exiit, oppositāsque ēvīcit gurgite mōlēs,
fertur in arva fúrēns cúmulō, campōsque per omnīs,
cum stábulīs armenta trahit. Vĩdī ipse furentem
cæde Neoptólemum, geminōsque in līmine Atrīdās.

Vĩdī Hécubam, centumque núrūs66, Priamumque per ārās
sanguine fœdántem, quōs ipse sacrāverat, ignīs.
Quīnquāginta illī thalamī, spēs tanta nepōtum,
barbáricō póstēs aúrō, spoliīsque superbī,
prōcubuēre ; ténent67 Dánaī quā dēficit ignis.

Forsitan, et Príamī fúerint quæ fāta, requīrās.
Urbis utī captæ cāsum convulsaque vīdit,
līmina tēctōrum, et medium in penetrālibus hostem,
arma diū senior dēsu͡ēta, trementibus ævō,
circumdat nēquīquam, umerīs ; et inūtile ferrum
cingitur. Ac dēnsōs fertur moritūrus in hostīs.
Ædibus in mediīs, nūdōque sub ætheris axe,
ingēns āra fuit, juxtāque veterrima laurus
incumbēns āræ — atque umbrā complexa penātīs.
Hīc Hecuba et nātæ nēquīquam altāria circum,
Præcipitēs, ātrā ceu tempestāte columbæ,
condēnsæ, et dīvum amplexæ simulācra, sedēbant.
	Ipsum autem, sūmptīs Priamum juvenālibus armīs,
ut vīdit, « Quæ mēns tam dīra, miserrime conjūnx,
impulit hīs cingī tēlīs ? aut quō ruis ? » inquit.
« Nōn tālī auxiliō, nec dēfēnsōribus istīs,
tempus eget ; nōn, sī68 ipse meus nunc adforet Hector.
hūc tandem concēde : hæc āra tuēbitur omnīs ;
aut moriēre simul. » Sīc ōre effāta, recēpit
ad sēsē, et sacrā longævum in sēde locāvit.

Ecce autem, ēlapsus Pyrrhī dē cæde, Polītēs :
ūnus nātōrum Priamī, per tēla, per hostīs,
porticibus longīs fugit ; et vacua ātria lūstrat
saucius. Illum, ārdēns īnfestō vulnere, Pyrrhus
īnsequitur ; jam jamque manū tenet, et premit hastā.
Ut tandem ante oculōs ēvāsit et ōra parentum,
concidit ; ac multō vītam cum sanguine fūdit.

Hīc Priamus, quamquam in mediā jam morte tenētur,
nōn tamen abstinuit ; nec vōcī īræque pepercit :
« At tibi prō scelere, exclāmat, prō tālibus ausīs,
dī, sī qua est cælō pietās quæ tālia cūret,
persolvant grātēs dīgnās ! Et præmia reddant
dēbita, quī nātī cōram mē cernere lētum
fēcistī, et patriōs fœdāstī fūnere vultūs.
At nōn ille, satum quō tē mentīris69 Achillēs,
tālis in hoste fuit Priamō ; sed jūra fidemque
supplicis ērubuit. Corpusque exsangue sepulcrō
reddidit Hectoreum ; mēque in mea rēgna remīsit. »
Sīc fātus senior ; tēlumque imbelle sine ictū
conjēcit, raucō quod prōtinus ære repulsum,
et summō clipeī nēquīquam umbōne pependit.
	Cuī Pyrrhus : « Referēs ergō hæc ; et nūntius ībis
Pēlīdæ genitōrī. Illī mea trīstia facta,
dēgeneremque Neoptolemum, narrāre mementō.
Nunc mōrēre. » Hoc dīcēns, altāria ad ipsa trementem
trāxit, et in multō lāpsantem sanguine nātī.
Implicuitque comam lævā ; dextrāque coruscum
extulit ; ac laterī capulō70 tenus abdidit ēnsem.
Hæc fīnis Priamī fātōrum ; hicexitus illum
sorte tulit : Troĵam incēnsam et prōlāpsa videntem
Pergama — tot quondam populīs terrīsque superbum
rēgnātōrem Asiæ. Jacet ingēns lītore truncus,
āvulsumque umerīs caput, et sine nōmine corpus.

At mẽ tum prĩmum sǽvus circumstetit horror.
Obstípuī ; súbiit cãrī genitōris imāgō,
ut rẽgem æquǽvum, crūdēlī vulnere vīdī
vītam exhālántem ; súbiit dēserta Creūsa
et dīrepta dómus, et parvī cāsus Iūlī.
Respíciō ; et quǽ sit mẽ circum cōpia lūstrō.
Dēseruēre ómnēs dēfessī ; et corpora saltū
ad térram mīsēre, aut ignibus ægra dedēre.
Fātō profugum
Jámque ádeō súper ũnus éram, cum līmina Vestæ
servántem et tacitam, sēcrētā in sēde latentem,
71Tyndárida aspíciō ; dánt clāram incendia lūcem
errántī, passimque óculōs per cūncta ferentī.
Illa, síbi īnféstōs, ēversa ob Pergama, Teucrōs
et Dánaum poénam, et dēsertī conjugis īrās,
præmétuēns — Tróĵæ et pátriæ commūnis Erīnys ! —
abdíderat sẽsē ; atque ãrīs invīsa sedēbat.

Exārsēre ígnēs ánimō72 ; súbit īra cadentem
ulcĩscī pátriam, et scelerātās sūmere pœnās.
« Scīlicet hæc Spartam incolumis, patriāsque Mycēnās,
aspiciet ; partōque ībit rēgīna triumphō ?
Conjugiumque, domumque patris, nātōsque vidēbit,
Īliadum turbā, et Phrygiīs comitāta ministrīs ?
Occiderit ferrō Priamus ! Troĵa ārserit ignī !
Dardanium totiēns sūdārit sanguine lītus !
Nōn ita. Namque etsī nūllum memorābile nōmen
fēmineā in pœnā est, nec habet victōria73 laudem,
exstīnxisse nefās tamen, et sūmpsisse merentīs
laudābor pœnās. Animumque explēsse juvābit
ultrīcis flammæ, et cinerēs satiāsse meōrum. »

Tālia jactābam ; et furiātā mente ferēbar,
cum mihi sē, nōn ante oculīs tam clāra, videndam
obtulit ; et, pūrā per noctem in lūce, refulsit
alma parēns — cōnfessa deam, quālisque vidērī
cælicolīs et quanta solet. Dextrāque prehēnsum74
continuit ; roseōque hæc īnsuper addidit ōre :
« Nāte, quis indomitās tantus dolor excitat īrās ?
quid furis ? aut quōnam nostrī75 tibi cūra recessit ?
Nōn prius aspiciēs ubi, fessum ætāte, parentem
līqueris Anchīsen ? superet conjūnxne Creūsa
Ascaniusque puer ? Quōs omnīs undique Graĵæ
circum errant aciēs et, nī mea cūra resistat,
jam flammæ tulerint, inimīcus et hauserit ēnsis.
Nōn tibi Tyndaridis faciēs, invīsa Lacænæ,
culpātusve Paris : dīvum inclēmentia — dīvum ! —
hās ēvertit opēs, sternitque ā culmine Troĵam.
Aspice : namque omnem — quæ nunc obducta tuentī,
mortālīs hebetat vīsūs tibi, et ūmida circum
cālīgat — nūbem ēripiam. Tū, nē qua parentis
jussa timē, neu præceptīs pārēre recūsā.
Hīc, ubi disjectās mōlēs, āvulsaque saxīs
saxa, vidēs, mixtōque undantem pulvere fūmum,
Neptūnus mūrōs, magnōque ēmōta tridentī
fundāmenta, quatit ; tōtamque ā sēdibus urbem
ēruit. Hīc Jūnō Scæās sævissima portās
prīma tenet ; sociumque furēns ā nāvibus agmen,
ferrō accīncta, vocat.
Jam summās arcēs Trītōnia, respice, Pallās
īnsēdit, nimbō effulgēns et Gorgone sævā.
Ipse pater Danaīs animōs, vīrīsque secundās,
sufficit ; ipse deōs in Dardana suscitat arma.
Ēripe, nāte, fugam ; fīnemque impōne labōrī :
nusquam aberō, et tūtum patriō tē līmine sistam. »

Dīxerat ; et spissīs noctis sē condidit umbrīs.
Appārent dīræ faciēs, inimīcáque Troĵæ
nūmina magna, deum.

Tum vērō omne mihī vīsum cōnsīdere in ignīs
Īlium, et ex īmō vertī Neptūnia Troĵa.
Ac velutī summīs antīquam in montibus ornum
cum ferrō accīsam, crēbrīsque bipennibus, īnstant
ēruere agricolæ certātim — illa usque minātur ;
et, tremefacta comam, concussō vertice nūtat,
vulneribus dōnec paulātim ēvicta, suprēmum
congemuit ; trāxitque jugīs āvulsa ruīnam.

Dēscendō ac, dūcente deō, flammam inter et hostīs
expedior : dant tēla locum, flammæque recēdunt.

Atque ubi jam patriæ perventum76 ad līmina sēdis
antīquāsque domōs, genitor — quem tollere in altōs
optābam prīmum montīs, prīmumque petēbam —
abnegat excīsā vītam prōdūcere Troĵā,
exsiliumque patī.
				« Vōs ō, quibus integer ævī
sanguis, ait, solidæque suō stant rōbore vīrēs !
Vōs, agitāte fugam.
Mē sī cælicolæ voluissent dūcere vītam,
hās mihi servāssent sēdēs. Satis ūna, superque,
vīdimus excidia, et captæ superāvimus urbī.
Sīc, ō sīc positum, adfātī discēdite corpus.
Ipse manū mortem inveniam ; miserēbitur hostis
exuviāsque petet. Facilis jactūra sepulcrī.
Jam prīdem, invīsus dīvīs et inūtilis, annōs
dēmoror, ex quō mē dīvum pater atque hominum rēx
fulminis adflāvit ventīs, et contigit ignī. »

Tālia perstābat memorāns ; fīxusque manēbat.
Nōs contrā effūsī lacrimīs — conjūnxque Creūsa
Ascaniusque, omnisque domus — nē vertere sēcum
cūncta pater, fātōque urgentī incumbere, vellet.
Abnegat ; inceptōque et sēdibus hæret in īsdem.

Rūrsus in arma feror ; mortemque miserrimus optō.
Nam quod cōnsilium, aut quæ jam fortūna dabātur ?
« Mēne efferre pedem, genitor, tē posse relictō
spērāstī ? Tantumque nefās patriō excidit ōre ?
Sī nihil ex tantā superīs placet urbe relinquī,
et sedet hoĉ animō, peritūræque addere Troĵæ
tēque tuōsque juvat, patet istī jānuā lētō :
jamque aderit, multō Priamī dē sanguine, Pyrrhus
— nātum ante ōra patris, patrem quī77 obtruncat ad ārās.
Hoĉ erat, alma parēns, quod mē per tēla, per ignīs
ēripis : ut mediīs hostem in penetrālibus, utque
Ascanium, patremque meum, juxtāque Creūsam,
alterum in alterius mactātōs sanguine cernam ?
Arma, virī, ferte arma  : vocat lūx ultima victōs.
Reddite mē Danaīs ; sinite īnstaurāta revīsam
prœlia. Numquam omnēs hodiē moriēmur inultī. »

Hinc ferrō accingor rūrsus ; clipeōque sinistram
īnsertābam aptāns. Mēque extrā tēcta ferēbam.

Ecce autem, complexa pedēs78, in līmine conjūnx
hærēbat ; parvumque patrī79 tendēbat Iūlum :
« Sī peritūrus abīs, et nōs rape in omnia tēcum ;
sīn aliquam expertus, sūmptīs spem pōnis in armīs,
hanc prīmum tūtāre domum. Cuī parvus Iūlus,
cuī pater, et conjūnx, quondam tua dicta, relinquor ? »

Tālia vōciferāns, gemitū tēctum omne replēbat,
cum subitum, dictūque oritur mīrābile mōnstrum.
Namque manūs inter, mæstōrumque ōra parentum,
ecce levis, summō dē vertice, vīsus80 Iūlī
fundere lūmen apex — tāctūque innoxia, mollis
lambere flamma comās, et circum tempora pāscī.
Nōs pavidī trepidāre metū, crīnemque flagrantem
excutere, et sānctōs restinguere fontibus ignīs.

At pater Anchīsēs, oculōs ad sīdera lætus
extulit ; et cælō palmās cum vōce tetendit :
« Jūppiter omnipotēns, precibus sī flecteris ūllīs,
aspice nōs, hoc tantum ; et sī pietāte merēmur,
dā de͡inde auxilium, pater, atque hæc ōmina firma. »

Vix ea fātus erat senior, subitōque fragōre,
intonuit lævum ; et, dē cælō lāpsa, per umbrās
stēlla facem dūcēns, multā cum lūce cucurrit.

Illam, summa super lābentem culmina tēctī,
cernimus Īdæā clāram sē condere silvā,
sīgnantemque viās. Tum longō līmite sulcus
dat lūcem ; et lātē circum loca sulphure fūmant.
Hīc vērō victus, genitor sē tollit ad aurās ;
adfāturque deōs et sānctum sīdus adōrat.
« Jam jam nūlla mora est : sequor et quā dūcitis adsum,
dī patriī. Servāte domum, servāte nepōtem :
Vestrum hoĉ augurium, vestrōque in nūmine Troĵa est.
Cēdō equidem nec, nāte, tibī comes īre recūsō. »

Dīxerat ille ; et jam per mœnia clārior ignis
audītur ; propiusque æstūs incendia volvunt.
« Ergō age, cāre pater, cervīcī impōnere81 nostræ :
ipse subībō umerīs ; nec mē labor iste gravābit.
Quō rēs cumque cadent, ūnum et commūne perīclum,
ūna salūs ambōbus erit. Mihi parvus Iūlus
sit comes, et longē servet vestīgia conjūnx.

Vōs, famulī, quæ dīcam animīs advertite vestrīs.
Est, urbe ēgressīs, tumulus templumque vetustum
dēsertæ Cereris ; juxtāque antīqua cupressus,
rēligiōne patrum, multōs servāta per annōs :
hanc, ex dīversō, sēdem veniēmus in ūnam.

Tū, genitor, cape sacra manū, patriōsque penātīs ;
mē, bellō ē tantō dīgressum et cæde recentī,
attrectāre nefās, dōnec mē flūmine vīvō
abluerō. »

Hæc fātus, lātōs umerōs subjectáque colla,
veste super, fulvīque īnsternor pelle leōnis ;
succēdōque onerī. Dextræ sē parvus Iūlus
implicuit ; sequiturque patrem, nōn passibus æquīs.

Pōne subit conjūnx. Ferimur per opāca locōrum ;
et mē — quem dūdum nōn ūlla injecta movēbant
tēla, neque adversō glomerātī exāmine Graĵī —
nunc omnēs terrent auræ ; sonus excitat omnis
suspēnsum, et pariter comitīque onerīque timentem.

Jamque propinquābam portīs ; omnemque vidēbar
ēvāsisse viam, subitō cum, crēber ad aurīs,
vīsus adesse pedum sonitus ; genitorque per umbram
prōspiciēns 
	« Nāte, exclāmat, fuge, nāte ; propinquant.
Ārdentīs clipeōs, atque æra micantia cernō. »

Hīc mihī nesciō quod trepidō, male nūmen amīcum82,
cōnfūsam ēripuit mentem. Namque āvia cursū
dum sequor, et nōtā excēdō regiōne viārum,
— heu miserō ! — conjūnx fātōne ērepta Creūsa
substitit ? errāvitne viā, seu lāpsa resēdit ?
Incertum ; nec post oculīs est reddita nostrīs.

Nec prius āmissam respexī, animumve reflexī
quam tumulum antīquæ Cereris, sēdemque sacrātam
vēnimus : hīc dēmum, collēctīs omnibus, ūna
dēfuit ; et comitēs nātumque virumque fefellit.
Quem nōn incūsāvī, āmēns, hominumque deōrumque ;
aut quid in ēversā vīdī crūdēlius urbe ?

Ascanium, Anchīsenque patrem, Teucrōsque penātīs
commendō sociīs ; et curvā valle recondō.
Ipse urbem repetō et cingor fulgentibus armīs.
Stat cāsūs renovāre omnīs, omnemque revertī
per Troĵam, et rūrsus caput objectāre perīclīs.

Prīncipiō, mūrōs obscūraque līmina portæ,
quā gressum extuleram, repetō. Et vestīgia retrō
observāta sequor per noctem ; et lūmine lūstrō :
horror ubīquē animō. Simul ipsa silentia terrent.

Inde domum — sī forte pedem, sī forte tulisset83 —
mē referō : inruerant Danaī, et tēctum omne tenēbant.
Īlicet ignis edāx, summa ad fastīgia, ventō
volvitur. Exsuperant flammæ ; furit æstus ad aurās.
Prōcēdō ; et Priamī sēdēs, arcemque revīsō :

et jam, porticibus vacuīs, Jūnōnis asȳlō,
custōdēs lēctī, Phœnīx et dīrus Ulixēs,
prædam adservābant. Hūc undique Troĵā gaẑa,
incēnsīs ērepta adytīs, mēnsæque deōrum,
crātērēsque aurō solidī, captīvaque vestis
congeritur. Puerī et pavidæ, longō ōrdine, mātrēs
stant circum.

Ausūs quīn etiam vōcēs jactāre per umbram,
implēvī clāmōre viās ; mæstusque Creūsam,
nēquīquam ingemināns, iterumque iterumque vocāvī.
Quærentī, et tēctīs urbis sine fīne ruentī,
īnfēlīx simulācrum, atque ipsius umbra Creūsæ,
vīsa mihi ante oculōs, et nōtā maĵor imāgō.

Obstipuī — steteruntque comæ ; et vōx faucibus hæsit.
Tum sīc adfārī, et cūrās hīs dēmere dictīs :
« Quid, tantum īnsānō, juvat indulgēre dolōrī,
ō dulcis conjūnx ? Nōn hæc sine nūmine dīvum
ēveniunt : nec tē comitem hinc portāre Creūsam
fās, aut ille sinit, superī rēgnātor Olympī.
Longa tibi exsilia ; et vāstum maris æquor arandum...
Et terram Hesperiam veniēs — ubi Lȳdius, arva
inter opīma virum, lēnī fluit agmine Thybris.
Illīc rēs lætæ, rēgnumque, et rēgia conjūnx
parta tibī : lacrimās dīlēctæ pelle Creūsæ.
Nōn ego Myrmidonum sēdēs, Dolopumve superbās,
aspiciam — aut Graĵīs servītum mātribus ībō,
Dardanis et dīvæ Veneris nurus ;
sed mē magna deum genetrīx hīs dētinet ōrīs.
Jamque valē ; et nātī servā commūnis amōrem. »

Hæc ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem
dīcere dēseruit ; tenuīsque recessit in aurās.
Ter cōnātus ibī collō dare bracchia circum84 ;
ter frūstrā comprēnsa, manūs effūgit imāgō,
pār levibus ventīs, volucrīque simillima somnō.
Sīc dēmum sociōs, cōnsūmptā nocte, revīsō.

Atque hīc, ingentem comitum adflūxisse novōrum
inveniō admīrāns numerum — mātrēsque virōsque,
collēctam exsiliō pūbem, miserābile vulgus.
Undique convēnēre, animīs opibusque parātī,
in quāscumque velim pelagō dēdūcere85 terrās.

Jamque jugīs summæ surgēbat Lūcifer Īdæ ;
dūcēbatque diem. Danaīque obsessa tenēbant
līmina portārum ; nec spēs opis ūlla dabātur. 
Cessī ; et sublātō montīs genitōre petīvī.

Table des matières
Palladis ex arte	1
Priamī in arce	12
Fātō profugum	25