P. VERGILĪ MARŌNIS ÆNĒIDOS LIBER SEPTIMUS In Latium Nicolas Lakshmanan ēdidit novā significantissimā interpūnctiōne longīsque ēlīsīsve vocālibus notātīs nouvelle bibliothèque antique Tū quoque, lītoribus nostrīs, Ænēia nūtrīx, æternam moriēns fāmam, Caïēta1, dedistī ! Et nunc servat honōs sēdem tuus ; ossaque nōmen, Hesperia in magnā, — sī quā est ea glōria — signat. At pius, exsequiīs Ænēās rīte solūtīs, aggere compositō tumulī, postquam alta quiērunt æquora, tendit iter vēlīs, portumque relinquit. Aspīrant auræ in noctem ; nec candida cursūs lūna negat : splendet, tremulō sub lūmine, pontus. Proxima Circææ rāduntur lītora terræ, dīves — inaccessōs ubi Sōlis fīlia lūcōs adsiduō resonat cantū. Tēctīsque superbīs ūrit odōrātam, nocturna in lūmina, cedrum — argūtō tenuīs, percurrēns pectine tēlās. Hinc exaudīrī gemitūs īræque leōnum, vincla recūsantum, et sērā sub nocte rudentum ; sætigerīque suēs, atque in præsēpibus ursī, sævīre ; ac fōrmæ magnōrum ululāre lupōrum... quōs, hominum ex faciē, dea sæva, potentibus herbīs, induerat Circē in vultūs ac terga ferārum. Quæ nē mōnstra piī paterentur tālia Trōēs, dēlātī in portūs, neu lītora dīra subīrent, Neptūnus ventīs implēvit vēla secundīs ; atque fugam dedit, et præter vada fervida vēxit. Jamque rubēscēbat radiīs mare ; et, æthere ab altō, Aurōra in roseīs fulgēbat lūtea bīgīs, cum ventī posuēre ; omnisque repente resēdit flātus, et in lentō luctantur marmore tōnsæ. Atque hīc, Ænēās ingentem ex æquore lūcum prōspicit. Hunc inter, fluviō Tiberīnus amœnō 30 verticibus rapidīs, et multā flāvus harēnā, in mare prōrumpit. Variæ, circumque suprāque, adsuētæ rīpīs, volucrēs, et flūminis alveō, æthera mulcēbant cantū, lūcōque volābant. Flectere iter sociīs terræque advertere prōrās imperat ; et lætus fluviō succēdit opācō. Nunc age, quī rēgēs, Eratō, quæ tempora, rērum quis Latiō antīquō fuerit status, advena classem cum prīmum Ausoniīs exercitus appulit ōrīs, expediam ; et prīmæ revocābō exōrdia pugnæ. Tū vātem, tū, dīva, monē. Dīcam horrida bella ; dīcam aciēs, āctōsque animīs in fūnera rēgēs, Tyrrhēnamque manum, tōtamque sub arma coāctam Hesperiam. Maĵor rērum mihi nāscitur ōrdō ; mājus opus moveō. Rēx arva Latīnus et urbēs, jam senior, longā placidās in pāce regēbat. Hunc Faunō, et nymphā genitum Laurente Marīcā, accipimus ; Faunō Pīcus pater, isque parentem tē, Sāturne, refert, tū sanguinis ultimus auctor. Fīlius huic, fātō dīvum, prōlēsque virīlis nūlla fuit ; prīmāque oriēns ērepta juventā est. Sōla, domum et tantās servābat fīlia sēdēs, jam mātūra virō, jam plēnīs nūbilis annīs. Multī illam, magnō ē Latiō, tōtāque petēbant Ausoniā : petit, ante aliōs pulcherrimus omnīs, Turnus, avīs atavīsque potēns, quem rēgia conjūnx adjungī generum, mīrō properābat amōre ; sed variīs, portenta deum terrōribus obstant. Laurus erat tēctī mediō, in penetrālibus altīs, sacra comam, multōsque metū servāta per annōs, quam pater inventam, prīmās cum conderet arcēs, ipse ferēbātur Phœbō sacrāsse Latīnus, Laurentīsque ab eā, nōmen posuisse colōnīs. Huĵus apēs summum, dēnsæ — mīrābile dictū ! — strīdōre ingentī, liquidum trāns æthera vectæ, obsēdēre apicem ; et, pedibus per mūtua nexīs, exāmen subitum rāmō frondente pependit. Continuō vātēs « Externum cernimus, inquit, adventāre virum, et partīs petere agmen eāsdem, partibus ex īsdem, et summā dominārier arce. » Prætereā, castīs adolet dum altāria tædīs, et juxtā genitōrem astat Lāvīnia virgō, vīsa — nefās ! — longīs comprēndere crīnibus ignem, atque omnem ōrnātum flammā crepitante cremārī, rēgālīsque accēnsa comās, accēnsa corōnam īnsignem gemmīs ; tum fūmida, lūmine fulvō involvī, ac tōtīs Volcānum spargere tēctīs. Id vērō horrendum ac vīsū mīrābile ferrī : namque fore inlūstrem, fāmā fātīsque, canēbant ipsam, sed populō magnum portendere bellum. At rēx, sollicitus mōnstrīs, ōrācula Faunī, fātidicī genitōris, adit ; lūcōsque sub altā cōnsulit Albuneā — nemorum quæ maxima, sacrō fonte sonat ; sævamque exhālat opāca mephītim. Hinc Italæ gentēs, omnisque Œnōtria tellūs, in dubiīs, respōnsa petunt. Hūc dōna sacerdōs cum tulit, et cæsārum ovium — sub nocte silentī — pellibus incubuit strātīs, somnōsque petīvit, multa, modīs simulācra videt volitantia mīrīs ; et variās audit vōcēs, fruiturque deōrum conloquiō ; atque īmīs Acheronta adfātur Avernīs. Hīc et tum pater, ipse petēns respōnsa Latīnus, centum lānigerās mactābat rīte bidentīs ; atque hārum effultus tergō, strātīsque jacēbat velleribus. Subita ex altō vōx reddita lūcō est : « Nē pete cōnūbiīs nātam sociāre Latīnīs, ō mea prōgeniēs, thalamīs neu crēde parātīs : externī venient generī, quī sanguine nostrum nōmen in astra ferant, quōrumque ā stirpe, nepōtēs omnia sub pedibus — quā sōl utrumque recurrēns aspicit Ōceanum — vertīque regīque vidēbunt. » Hæc respōnsa patris Faunī, monitūsque silentī nocte datōs, nōn ipse suō premit ōre Latīnus ; sed, circum lātē volitāns, jam Fāma per urbēs Ausoniās tulerat, cum Lāomedontia pūbēs grāmineō rīpæ religāvit ab aggere classem. Ænēās, prīmīque ducēs et pulcher Iūlus, corpora sub rāmīs dēpōnunt arboris altæ ; īnstituuntque dapēs, et adōrea lība per herbam subjiciunt epulīs — sīc Juppiter ipse monēbat — et Cereāle solum pōmīs agrestibus augent. Cōnsūmptīs hīc forte aliīs, ut vertere morsūs exiguam in Cererem pēnūria adēgit edendī, et violāre, manū mālīsque audācibus, orbem, fātālis crustī patulīs nec parcere quadrīs : « Heus, etiam mēnsās cōnsūmimus ? » inquit Iūlus, nec plūra, adlūdēns. Ea vōx audīta, labōrum prīma tulit fīnem — prīmamque loquentis ab ōre ēripuit pater ; ac stupefactus nūmine, pressit. Continuō « Salvē, fātīs mihi dēbita tellūs ! vōsque, ait, ō fīdī Troĵæ salvēte penātēs ! Hic domus, hæc patria est. Genitor mihi tālia namque — nunc repetō ! — Anchīsēs fātōrum arcāna relīquit : “Cum tē, nāte, famēs ignōta, ad lītora vectum, accīsīs cōget dapibus cōnsūmere mēnsās, tum spērāre domōs dēfessus : ibīque mementō prīma locāre manū, mōlīrīque aggere tēcta.” Hæc erat illa famēs, hæc nōs suprēma manēbat, exitiīs positūra modum ! Quārē agite ! et prīmō lætī cum lūmine sōlīs, quæ loca, quīve habeant hominēs, ubi mœnia gentis, vestīgēmus, et ā portū dīversa petāmus. Nunc paterās lībāte Jovī ; precibusque vocātē Anchīsēn genitōrem, et vīna repōnite mēnsīs. » Sīc de͡inde effātus, frondentī tempora rāmō implicat. Et geniumque locī, prīmamque deōrum Tellūrem, Nymphāsque, et adhūc ignōta precātur flūmina ; tum Noctem, Noctisque orientia signa, Īdæumque Jovem, Phrygiamque ex ōrdine Mātrem, invocat — et duplicīs, cælōque Erebōque, parentīs. Hīc, pater omnipotēns ter, cælō clārus ab altō, intonuit ; radiīsque ārdentem lūcis et aurō, ipse manū quatiēns, ostendit ab æthere nūbem. Dīditur hic subitō, Troĵāna per agmina, rūmor : advēnisse diem quō dēbita mœnia condant. Certātim īnstaurant epulās ; atque ōmine magnō crātērās lætī statuunt, et vīna corōnant. Postera cum prīmā lūstrābat lampade terrās orta diēs, urbem et fīnīs et lītora gentis dīversī explōrant : hæc, fontīs stāgna Numīcī ; hunc, Thybrim fluvium ; hīc, fortīs habitāre Latīnōs. Tum satus Anchīsā, dēlēctōs ōrdine ab omnī, centum ōrātōrēs, augusta ad mœnia rēgis, īre jubet — rāmīs vēlātōs Palladis omnīs — dōnaque ferre virō, pācemque exposcere Teucrīs. Haud mora : festīnant jussī, rapidīsque feruntur passibus. Ipse humilī dēsignat mœnia fossā ; mōlīturque locum, prīmāsque in lītore sēdēs, castrōrum in mōrem ; pinnīs atque aggere cingit. Jamque iter ēmēnsī, turrīs ac tēcta Latīnōrum ardua cernēbant juvenēs ; mūrōque subībant. Ante urbem puerī, et prīmævō flōre juventus, exercentur equīs ; domitantque in pulvere currūs. Aut ācrīs tendunt arcūs, aut lenta lacertīs spīcula contorquent. Cursūque ictūque lacessunt, cum prævectus equō, longævī rēgis ad aurīs, nūntius ingentīs, ignōta in veste, reportat advēnisse virōs. Ille intrā tēcta vocārī imperat ; et soliō medius cōnsēdit avītō. Tēctum augustum, ingēns, centum sublīme columnīs, urbe fuit summā, Laurentis rēgia Pīcī, horrendum2 silvīs, et religiōne parentum. Hīc scēptra accipere, et prīmōs attollere fascīs rēgibus ōmen erat ; hoc illīs cūria templum, hæ sacrīs sēdēs epulīs ; hīc, ariete cæsō, perpetuīs3 solitī patrēs cōnsīdere mēnsīs. Quīn etiam, veterum effigiēs ex ōrdine avōrum, antīqua ē cedrō| : Italusque, paterque Sabīnus vītisator, curvam servāns sub imāgine falcem, Sāturnusque senex, Jānīque bifrontis imāgō, vestibulō astābant — aliīque ab orīgine rēgēs, Mārtiaque, ob patriam, pugnandō vulnera passī. Multaque prætereā, sacrīs in postibus, arma : captīvī pendent currūs, curvæque secūrēs, et cristæ capitum, et portārum ingentia claustra, spīculaque, clipeīque, ēreptaque rōstra carīnīs. Ipse, Quirīnālī lituō, parvāque sedēbat succīnctus trabeā, lævāque ancīle gerēbat Pīcus, equum domitor — quem, capta cupīdine conjūnx, aure͡ā percussum virgā, versumque venēnīs fēcit avem Circē, sparsitque colōribus ālās. Tālī intus templō, dīvum patriāque Latīnus sēde sedēns, Teucrōs ad sēsē in tēcta vocāvit, atque hæc ingressīs, placidō prior ēdidit ōre : « Dīcite, Dardanidæ — neque enim nescīmus et urbem et genus, audītīque advertitis4 æquore cursum — Quid petitis? quæ causa ratēs, aut cuĵus egentīs, lītus ad Ausonium, tot per vada cærula, vēxit ? Sīve errōre viæ, seu tempestātibus āctī, — quālia multa marī nautæ patiuntur in altō — flūminis intrāstis rīpās, portūque sedētis : nē fugitē hospitium, nēve ignōrāte Latīnōs, Sāturnī gentem, haud vinclō nec lēgibus æquam, sponte suā, veterisque deī sē mōre tenentem. Atque equidem meminī — fāma est obscūrior annīs — Auruncōs ita ferre senēs : hīs ortus ut agrīs, Dardanus Īdæās Phrygiæ penetrārit ad urbēs, Thrēiciamque Samum — quæ nunc Samothrācia fertur. Hinc illum, Corythī Tyrrhēnā ab sēde profectum, aurea nunc soliō, stēllantis rēgia cælī accipit ; et numerum dīvōrum altāribus5 auget. » Dīxerat, et dicta Īlione͡͡us sīc vōce secūtus: « Rēx, genus ēgregium Faunī, nec flūctibus āctōs, ātra subēgit hiems vestrīs succēdere terrīs ; nec sīdus, regiōne viæ, lītusve fefellit : cōnsiliō hanc omnēs, animīsque volentibus, urbem adferimur — pulsī rēgnīs, quæ maxima quondam, extrēmō veniēns, sōl aspiciēbat Olympō. Ab Jove prīncipium generis ; Jove Dardana pūbēs gaudet avō : rēx, ipse Jovis dē gente suprēmā, — Trōïus Ænēās ! — tua nōs ad līmina mīsit. Quanta per Īdæōs, sævīs effūsa Mycēnīs, tempestās ierit campōs, quibus āctus, uterque Eurōpæ atque Asiæ fātīs concurrerit orbis, audiit, et sī quem tellūs extrēma refūsō summovet Ōceanō|, et sī quem extenta, plagārum quattuor in mediō, dirimit plaga sōlis inīquī. Dīluviō ex illō, tot vasta per æquora vectī, dīs sēdem exiguam patriīs, lītusque rogāmus innocuum, et cūnctīs undamque auramque patentem. «Nōn erimus rēgnō indecorēs ; nec vestra ferētur fāma levis, tantīque abolescet grātia factī ; nec Troĵam Ausoniōs gremiō excēpisse pigēbit. Fāta per Ænēæ, jūrō, dextramque potentem, sīve fidē, seu quis6 bellō est expertus, et armīs : “Multī nōs populī, multæ — nē temne, quod ultrō præferimus manibus vittās, ac verba precanti͡͡a — et petiēre, sibi et voluēre adjungere gentēs.” Sed nōs fāta deum, vestrās exquīrere terrās, imperiīs ēgēre suīs. Hinc Dardanus ortus, hūc repetit, jussīsque ingentibus, urget Apollō : Tyrrhēnum ad Thybrim, et fontis vada sacra Numīcī. Dat tibi prætereā fortūnæ parva priōris mūnera — rēliquiās Troĵā ex ārdente receptās. Hōc pater Anchīsēs aurō lībābat ad ārās, hoc Priamī gestāmen erat, cum jūra vocātīs mōre daret populīs : scēptrumque, sacerque tiārās, Īliadumque labor vestēs. » Tālibus Īlione͡ī dictīs, dēfīxa Latīnus obtūtū tenet ōra ; solōque immōbilis hæret, intentōs volvēns oculōs. Nec purpura rēgem picta movet, nec scēptra movent Priamēïa tantum, quantum in cōnubiō nātæ thalamōque morātur, et veteris Faunī, volvit sub pectore sortem : hunc illum, fātīs externā ab sēde profectum, portendī generum, paribusque in rēgna vocārī auspiciīs ; huic prōgeniem virtūte futūram ēgregiam, et tōtum quæ vīribus occupet orbem. Tandem lætus ait : « Dī nostra incepta secundent, auguriumque suum ! Dabitur, Troĵāne, quod optās. Mūnera nec spernō : nōn vōbīs, rēge Latīnō, dīvitis ūber agrī, Troĵæve opulentia, de͡erit. Ipse modo Ænēās, nostrī sī tanta cupīdō est, — sī jungī hospitiō properat, sociusque vocārī — adveniat ! Vultūs nēve exhorrēscat amīcōs : pars mihi pācis erit dextram tetigisse tyrannī. Vōs contrā rēgī, mea nunc mandāta referte : “Est mihi nāta, virō gentis quam jungere nostræ nōn patriō ex adytō sortēs, nōn plūrima cælō mōnstra, sinunt ; generōs externīs adfore ab ōrīs, — hoc Latiō restāre canunt — quī sanguine nostrum nōmen in astra ferant.” Hunc illum poscere fāta et reor et, sī quid vērī mēns augurat, optō. » Hæc effātus, equōs numerō7 pater ēligit omnī : stābant ter centum nitidī in præsēpibus altīs. Omnibus extemplō Teucrīs jubet ōrdine dūcī īnstrātōs ostrō ālipedēs, pictīsque tapētīs : aurea, pectoribus dēmissa, monīlia pendent ; tēctī aurō, fulvum mandunt sub dentibus aurum. Absentī Ænēæ : currum, geminōsque jugālīs, sēmine ab ætheriō, spīrantīs nāribus ignem, illōrum dē gente, patrī8 quōs dædala Circē, suppositā dē mātre, nothōs fūrāta creāvit. Tālibus Æneadæ dōnīs, dictīsque Latīnī, sublīmēs in equīs redeunt ; pācemque reportant. Ecce autem : Īnachiīs sēsē referēbat ab Argīs sæva Jovis conjūnx ; aurāsque invecta tenēbat, et lætum Ænēān, classemque, ex æthere longē, Dardaniam Siculō prōspexit, ab usque Pachȳnō. Mōlīrī jam tēcta videt, jam fīdere terræ, dēseruisse ratēs : stetit, ācrī fīxa dolōre. Tum quassāns caput, hæc effundit pectore dicta : 'heu stirpem invīsam et fātīs contrāria nostrīs fāta Phrygum! num Sīgēīs occumbere campīs, num captī potuēre capī? num incēnsa cremāvit 295 Troĵa virōs? mediās aciēs mediōsque per ignīs invēnēre viam. at, crēdō, mea nūmina tandem fessa jacent, odiīs aut exsaturāta quiēvī. quīn etiam patriā excussōs īnfēsta per undās ausa sequī et profugīs tōtō mē oppōnere pontō. 300 absūmptæ in Teucrōs vīrēs cælīque marisque. quid Syrtēs aut Scylla mihī, quid vasta Charybdis prōfuit? optātō conduntur Thybridis alveō sēcūrī pelagī atque meī. Mārs perdere gentem immānem Lapithum valuit, concessit in īrās 305 ipse deum antīquam genitor Calydōna Diānæ, quod scelus aut Lapithās tantum aut Calydōna merentem? ast ego, magna Jovis conjūnx, nīl linquere inausum quæ potuī īnfēlīx, quæ mēmet in omnia vertī, vincor ab Ænēā. quod sī mea nūmina nōn sunt 310 magna satis, dubitem haud equidem implōrāre quod usquam est: flectere sī nequeō superōs, Acheronta movēbō. nōn dabitur rēgnīs, estō, prohibēre Latīnīs, atque immōta manet fātīs Lāvīnia conjūnx: at trahere atque morās tantīs licet addere rēbus, 315 at licet ambōrum populōs exscindere rēgum. hāc gener atque socer cœant mercēde suōrum: sanguine Troĵānō et Rutulō dōtābere, virgō, et Bellōna manet tē prōnuba. nec face tantum Cisseīs prægnās ignīs ēnīxa jugālīs; 320 quīn īdem Venerī partus suus et Paris alter, fūnestæque iterum recidīva in Pergama tædæ.' Hæc ubi dicta dedit, terrās horrenda petīvit; lūctificam Allectō dīrārum ab sēde deārum īnfernīsque ciet tenebrīs, cui trīstia bella 325 īræque īnsidiæque et crīmina noxia cordī. ōdit et ipse pater Plūtōn, ōdēre sorōrēs Tartareæ mōnstrum: tot sēsē vertit in ōrā, tam sævæ faciēs, tot pullulat ātra colubrīs. quam Jūnō hīs acuit verbīs ac tālia fātur: 330 'hunc mihi dā proprium, virgō sata Nocte, labōrem, hanc operam, nē noster honōs īnfrāctave cēdat fāma locō, neu cōnūbiīs ambīre Latīnum Æneadæ possint Italōsve obsīdere fīnis. tū potes ūnanimōs armāre in prœlia frātrēs 335 atque odiīs versāre domōs, tū verbera tēctīs fūnereāsque īnferre facēs, tibi nōmina mīlle, mīlle nocendī artēs. fēcundum concute pectus, dissice compositam pācem, sere crīmina bellī; arma velit poscatque simul rapiatque juventūs.' 340 Exim Gorgoneīs Allectō īnfecta venēnīs prīncipiō Latium et Laurentīs tēcta tyrannī celsa petit, tacitumque obsēdit līmen Amātæ, quam super adventū Teucrum Turnīque hymenæīs fēmineæ ārdentem cūræque īræque coquēbant. 345 huic dea cæruleīs ūnum dē crīnibus anguem conicit, inque sinum præcordia ad intima subdit, quō furibunda domum mōnstrō permisceat omnem. ille inter vestīs et lēvia pectora lāpsus volvitur attāctū nūllō, fallitque furentem 350 vīpeream īnspīrāns animam; fit tortile collō aurum ingēns coluber, fit longæ tænia vittæ innectitque comās et membrīs lūbricus errat. ac dum prīma luēs ūdō sublāpsa venēnō pertemptat sēnsūs atque ossibus implicat ignem 355 necdum animus tōtō percēpit pectore flammam, mollius et solitō mātrum dē mōre locūta est, multa super nātæ lacrimāns Phrygiīsque hymenæīs: 'exsulibusne datur dūcendā Lāvīniā Teucrīs, ō genitor, nec tē miseret nātæque tuīque? 360 nec mātris miseret, quam prīmō Aquilōn relinquet perfidus alta petēns abductā virgine prædō? at nōn sīc Phrygius penetrat Lacedæmona pāstor, Lēdæamque Helenam Troĵānās vēxit ad urbēs? quid tua sāncta fidēs? quid cūra antīqua tuōrum 365 et cōnsanguineō totiēns data dextera Turnō? sī gener externā petitur dē gente Latīnīs, idque sedet, Faunīque premunt tē jussa parentis, omnem equidem scēptrīs terram quæ lībera nostrīs dissīdet externam reor et sīc dīcere dīvōs. 370 et Turnō, sī prīma domus repetātur orīgō, Īnachus Ācrisiusque patrēs mediæque Mycēnæ.' Hīs ubi nēquīquam dictīs experta Latīnum contrā stāre videt, penitusque in vīscera lāpsum serpentis furiāle malum tōtamque pererrat, 375 tum vērō īnfēlīx ingentibus excita mōnstrīs immēnsam sine mōre furit lymphāta per urbem. ceu quondam tortō volitāns sub verbere turbō, quem puerī magnō in gȳrō vacua ātria circum intentī lūdō exercent—ille āctus habēna 380 curvātīs fertur spatiīs; stupet īnscia suprā impūbēsque manūs mīrāta volūbile buxum; dant animōs plāgæ: nōn cursū sēgnior illō per mediās urbēs agitur populōsque ferōcis. quīn etiam in silvās simulātō nūmine Bacchī 385 mājus adorta nefās mājōremque ōrsa furōrem ēvolat et nātam frondōsīs montibus abdit, quō thalamum ēripiat Teucrīs tædāsque morētur, euhœ Bacche fremēns, sōlum tē virgine dignum vōciferāns: etenim mollis tibi sūmere thyrsōs, 390 tē lūstrāre chorō, sacrum tibi pāscere crīnem. fāma volat, furiīsque accēnsās pectore mātrēs īdem omnīs simul ārdor agit nova quærere tēcta. dēseruēre domōs, ventīs dant colla comāsque; ast aliæ tremulīs ululātibus æthera complent 395 pampineāsque gerunt incīnctæ pellibus hastās. ipsa inter mediās flagrantem fervida pīnum sustinet ac nātæ Turnīque canit hymenæōs sanguineam torquēns aciem, torvumque repente clāmat: 'iō mātrēs, audīte, ubi quæque, Latīnæ: 400 sī qua piīs animīs manet īnfēlīcis Amātæ grātia, sī jūris māternī cūra remordet, solvite crīnālīs vittās, capite orgia mēcum.' tālem inter silvās, inter dēserta ferārum rēgīnam Allectō stimulīs agit undique Bacchī. Postquam vīsa satis prīmōs acuisse furōrēs cōnsiliumque omnemque domum vertisse Latīnī, prōtinus hinc fuscīs trīstīs dea tollitur ālīs audācis Rutulī ad mūrōs, quam dīcitur urbem Ācrisiōnēīs Danaē fundāsse colōnīs 410 præcipitī dēlāta Notō. locus Ardea quondam dictus avīs, et nunc magnum manet Ardea nōmen, sed fortūna fuit. tēctīs hīc Turnus in altīs jam mediam nigrā carpēbat nocte quiētem. Allectō torvam faciem et furiālia membra 415 exuit, in vultūs sēsē trānsfōrmat anīlīs et frontem obscēnam rūgīs arat, induit albōs cum vittā crīnīs, tum rāmum innectit olīvæ; fit Calybē Jūnōnis anūs templīque sacerdōs, et juvenī ante oculōs hīs sē cum vōcibus offert: 420 'Turne, tot incassum fūsōs patiēre labōrēs, et tua Dardaniīs trānscrībī scēptra colōnīs? rēx tibi conjugium et quæsītās sanguine dōtēs abnegat, externusque in rēgnum quæritur hērēs. ī nunc, ingrātīs offer tē, inrīse, perīclīs; 425 Tyrrhēnās, ī, sterne aciēs, tege pāce Latīnōs. hæc adeō tibi mē, placidā cum nocte jacērēs, ipsa palam fārī omnipotēns Sāturnia jussit. quārē age et armārī pūbem portīsque movērī lætus in arva para, et Phrygiōs quī flūmine pulchrō 430 cōnsēdēre ducēs pictāsque exūre carīnās. cælestum vīs magna jubet. rēx ipse Latīnus, nī dare conjugium et dictō pārēre fatētur, sentiat et tandem Turnum experiātur in armīs.' Hic juvenis vātem inrīdēns sīc ōrsa vicissim 435 ōre refert: 'classīs invectās Thybridis undam nōn, ut rēre, meās effūgit nūntius aurīs; nē tantōs mihi finge metūs. nec rēgia Jūnō immemor est nostrī. sed tē vīcta sitū vērīque effēta senectūs, 440 ō māter, cūrīs nēquīquam exercet, et arma rēgum inter falsā vātem formīdine lūdit. cūra tibī dīvum effigiēs et templa tuērī; bella virī pācemque gerent quis bella gerenda.' Tālibus Allectō dictīs exārsit in īrās. 445 at juvenī ōrantī subitus tremor occupat artūs, dēriguēre oculī: tot Erīnys sībilat hydrīs tantaque sē faciēs aperit; tum flammea torquēns lūmina cūnctantem et quærentem dīcere plūra reppulit, et geminōs ērēxit crīnibus anguīs, 450 verberaque īnsonuit rabidōque hæc addidit ōre: 'ēn ego vīcta sitū, quam vērī effēta senectūs arma inter rēgum falsā formīdine lūdit. respice ad hæc: adsum dīrārum ab sēde sorōrum, bella manū lētumque gerō.' 455 sīc effāta facem juvenī conjēcit et ātrō lūmine fūmantis fīxit sub pectore tædās. ollī somnum ingēns rumpit pavor, ossaque et artūs perfundit tōtō prōruptus corpore sūdor. arma āmēns fremit, arma torō tēctīsque requīrit; 460 sævit amor ferrī et scelerāta īnsānia bellī, īra super: magnō velutī cum flamma sonōrē virgea suggeritur costīs undantis aēnī exsultantque æstū laticēs, furit intus aquāī fūmidus atque altē spūmīs exūberat amnīs, 465 nec jam sē capit unda, volat vapor āter ad aurās. ergō iter ad rēgem pollūtā pāce Latīnum indīcit prīmīs juvenum et jubet arma parārī, tūtārī Ītaliam, dētrūdere fīnibus hostem; sē satis ambōbus Teucrīsque venīre Latīnīsque. 470 hæc ubi dicta dedit dīvōsque in vōta vocāvit, certātim sēsē Rutulī exhortantur in arma. hunc decus ēgregium fōrmæ movet atque juventæ, hunc atavī rēgēs, hunc clārīs dextera factīs. Dum Turnus Rutulōs animīs audācibus implet, 475 Allectō in Teucrōs Stygiīs sē concitat ālīs, arte novā, speculāta locum, quō lītore pulcher īnsidiīs cursūque ferās agitābat Iūlus. hīc subitam canibus rabiem Cōcȳtia virgō objicit et nōtō nāris contingit odōre, 480 ut cervum ārdentēs agerent; quæ prīma labōrum causa fuit bellōque animōs accendit agrestīs. cervus erat fōrmā præstantī et cornibus ingēns, Tyrrhīdæ puerī quem mātris ab ūbere raptum nūtrībant Tyrrhusque pater, cui rēgia pārent 485 armenta et lātē cūstōdia crēdita campī. adsuētum imperiīs soror omnī Silvia cūrā mollibus intexēns ōrnābat cornua sertīs, pectēbatque ferum pūrōque in fonte lavābat. ille manum patiēns mēnsæque adsuētus erīlī 490 errābat silvīs rūrsusque ad līmina nōta ipse domum sērā quamvīs sē nocte ferēbat. hunc procul errantem rabidæ vēnantis Iūlī commōvēre canēs, fluviō cum forte secundō dēflueret rīpāque æstus viridante levāret. 495 ipse etiam eximiæ laudis succēnsus amōre Ascanius curvō dērēxit spīcula cornū; nec dextræ errantī deus āfuit, āctaque multō perque uterum sonitū perque īlia vēnit harundō. saucius at quadripēs nōta intrā tēcta refūgit 500 successitque gemēns stabulīs, questūque cruentus atque implōrantī similis tēctum omne replēbat. Silvia prīma soror palmīs percussa lacertōs auxilium vocat et dūrōs conclāmat agrestis. ollī (pestis enim tacitīs latet aspera silvīs) 505 imprōvīsī adsunt, hīc torre armātus obustō, stīpitis hīc gravidī nōdīs; quod cuique repertum rīmantī tēlum īra facit. vocat agmina Tyrrhus, quadrifidam quercum cuneīs ut forte coāctīs scindēbat rapta spīrāns immāne secūrī. 510 At sæva ē speculīs tempus dea nacta nocendī ardua tēcta petit stabulī et dē culmine summō pāstōrāle canit signum cornūque recurvō Tartaream intendit vōcem, quā prōtinus omne contremuit nemus et silvæ īnsonuēre profundæ; 515 audiit et Triviæ longē lacus, audiit amnis sulpureā Nār albus aquā fontēsque Velīnī, et trepidæ mātrēs pressēre ad pectora nātōs. tum vērō ad vōcem celerēs, quā būcina signum dīra dedit, raptīs concurrunt undique tēlīs 520 indomitī agricolæ, nec nōn et Troĵā2 pūbēs Ascaniō auxilium castrīs effundit apertīs. dērēxēre aciēs. nōn jam certāmine agrestī stīpitibus dūrīs agitur sudibusve præustīs, sed ferrō ancipitī dēcernunt ātraque lātē 525 horrēscit strictīs seges ēnsibus, æraque fulgent sōle lacessīta et lūcem sub nūbila jactant: flūctus utī prīmō cœpit cum albēscere ventō, paulātim sēsē tollit mare et altius undās ērigit, inde īmō cōnsurgit ad æthera fundō. 530 hic juvenis prīmam ante aciem strīdente sagittā, nātōrum Tyrrhī fuerat quī maximus, Almō, sternitur; hæsit enim sub gutture vulnus et ūdæ vōcis iter tenuemque inclūsit sanguine vītam. corpora multa virum circā seniorque Galæsus, 535 dum pācī medium sē offert, jūstissimus ūnus quī fuit Ausoniīsque ōlim dītissimus arvīs: quīnque gregēs illī bālantum, quīna redībant armenta, et terram centum vertēbat arātrīs. Atque ea per campōs æquō dum Mārte geruntur, 540 prōmissī dea facta potēns, ubi sanguine bellum imbuit et prīmæ commīsit fūnera pugnæ, dēserit Hesperiam et cælī conversa per aurās Jūnōnem victrīx adfātur vōce superbā: 'ēn, perfecta tibī bellō discordia trīstī; 545 dīc in amīcitiam cœant et fœdera jungant. quandōquidem Ausoniō respersī sanguine Teucrōs, hoc etiam hīs addam, tua sī mihi certa voluntās: fīnitimās in bella feram rūmōribus urbēs, accendamque animōs īnsānī Mārtis amōre 550 undique ut auxiliō veniant; spargam arma per agrōs.' tum contrā Jūnō: 'terrōrum et fraudis abundē est: stant bellī causæ, pugnātur comminus armīs, quæ fors prīma dedit sanguis novus imbuit arma. tālia conjugia et tālīs celebrent hymenæōs 555 ēgregium Veneris genus et rēx ipse Latīnus. tē super ætheriās errāre licentius aurās haud pater ille velit, summī rēgnātor Olympī. cēde locīs. ego, sī qua super fortūna labōrum est, ipsa regam.' tālis dederat Sāturnia vōcēs; 560 illa autem attollit strīdentīs anguibus ālās Cōcȳtīque petit sēdem supera ardua linquēns. est locus Ītaliæ mediō sub montibus altīs, nōbilis et fāmā multīs memorātus in ōrīs, Amsanctī vallēs; dēnsīs hunc frondibus ātrum 565 urget utrimque latus nemoris, mediōque fragōsus dat sonitum saxīs et tortō vertice torrēns. hic specus horrendum et sævī spīrācula Dītis mōnstrantur, ruptōque ingēns Acheronte vorāgō pestiferās aperit faucēs, quis condita Erīnys, 570 invīsum nūmen, terrās cælumque levābat. Nec minus intereā extrēmam Sāturnia bellō impōnit rēgīna manum. ruit omnis in urbem pāstōrum ex aciē numerus, cæsōsque reportant Almōnem puerum fœdātīque ōra Galæsī, 575 implōrantque deōs obtestanturque Latīnum. Turnus adest mediōque in crīmine cædis et ignī terrōrem ingeminat: Teucrōs in rēgna vocārī, stirpem admiscērī Phrygiam, sē līmine pellī. tum quōrum attonitæ Bacchō nemora āvia mātrēs 580 īnsultant thiasīs (neque enim leve nōmen Amātæ) undique collēctī cœunt Mārtemque fatīgant. īlicet īnfandum cūnctī contrā ōmina bellum, contrā fāta deum perversō nūmine poscunt. certātim rēgis circumstant tēcta Latīnī; 585 ille velut pelagō rūpēs immōta resistit, ut pelagī rūpēs magnō veniente fragōre, quæ sēsē multīs circum lātrantibus undīs mōle tenet; scopulī nēquīquam et spūmea circum saxa fremunt laterīque inlīsa refunditur alga. 590 vērum ubi nūlla datur cæcum exsuperāre potestās cōnsilium, et sævæ nūtū Jūnōnis eunt rēs, multa deōs aurāsque pater testātus inānīs 'frangimur heu fātīs' inquit 'ferimurque procella! ipsī hās sacrilegō pendētis sanguine pœnās, 595 ō miserī. tē, Turne, nefās, tē trīste manēbit supplicium, vōtīsque deōs venerābere sērīs. nam mihi parta quiēs, omnisque in līmine portūs fūnere fēlīcī spolior.' nec plūra locūtus sæpsit sē tēctīs rērumque relīquit habēnās. 600 Mōs erat Hesperiō in Latiō, quem prōtinus urbēs Albānæ coluēre sacrum, nunc maxima rērum Rōma colit, cum prīma movent in prœlia Mārtem, sīve Getīs īnferre manū lacrimābile bellum Hyrcānīsve Arabīsve parant, seu tendere ad Indōs 605 Aurōramque sequī Parthōsque reposcere signa: sunt geminæ Bellī portæ (sīc nōmine dīcunt) religiōne sacræ et sævī formīdine Mārtis; centum æreī claudunt vectēs æternaque ferrī rōbora, nec cūstōs absistit līmine Jānus. 610 hās, ubi certa sedet patribus sententia pugnæ, ipse Quirīnālī trabeā cīnctūque Gabīnō īnsignis reserat strīdentia līmina cōnsul, ipse vocat pugnās; sequitur tum cētera pūbēs, æreaque adsēnsū cōnspīrant cornua raucō. 615 hoc et tum Æneadīs indīcere bella Latīnus mōre jubēbātur trīstīsque reclūdere portās. abstinuit tāctū pater āversusque refūgit fœda ministeria, et cæcīs sē condidit umbrīs. tum rēgīna deum cælō dēlāpsa morantīs 620 impulit ipsa manū portās, et cardine versō Bellī ferrātōs rumpit Sāturnia postīs. ārdet inexcīta Ausonia atque immōbilis ante; pars pedes īre parat campīs, pars arduus altīs pulverulentus equīs furit; omnēs arma requīrunt. 625 pars lēvīs clipeōs et spīcula lūcida tergent arvīnā pinguī subiguntque in cōte secūrīs; signaque ferre juvat sonitūsque audīre tubārum. quīnque adeō magnæ positīs incūdibus urbēs tēla novant, Ātīna potēns Tīburque superbum, 630 Ardea Crustumerīque et turrigeræ Antemnæ. tegmina tūta cavant capitum flectuntque salignās umbōnum crātīs; aliī thōrācas aēnōs aut lēvīs ocreās lentō dūcunt argentō; vomeris hūc et falcis honōs, hūc omnis arātrī 635 cessit amor; recoquunt patriōs fornācibus ēnsīs. classica jamque sonant, it bellō tessera signum; hic galeam tēctīs trepidus rapit, ille trementis ad juga cōgit equōs, clipeumque aurōque trilīcem lōrīcam induitur fīdōque accingitur ēnse. 640 Pandite nunc Helicōna, deæ, cantūsque movēte, quī bellō excitī rēgēs, quæ quemque secūtæ complērint campōs aciēs, quibus Ītala jam tum flōruerit terra alma virīs, quibus ārserit armīs; et meministis enim, dīvæ, et memorāre potestis; 645 ad nōs vix tenuis fāmæ perlābitur aura. Prīmus init bellum Tyrrhēnīs asper ab ōrīs contemptor dīvum Mezentius agminaque armat. fīlius huic juxtā Lausus, quō pulchrior alter nōn fuit exceptō Laurentīs corpore Turnī; 650 Lausus, equum domitor dēbellātorque ferārum, dūcit Agyllīnā nēquīquam ex urbe secūtōs mīlle virōs, dignus patriīs quī lætior esset imperiīs et cui pater haud Mezentius esset. Post hōs īnsignem palmā per grāmina currum 655 victōrēsque ostentat equōs satus Hercule pulchrō pulcher Aventīnus, clipeōque īnsigne paternum centum anguīs cīnctamque gerit serpentibus Hȳdram; collis Aventīnī silvā quem Rhēa sacerdōs fūrtīvum partū sub lūminis ēdidit ōrās, 660 mixta deō mulier, postquam Laurentia victor Gēryonē exstīnctō Tīrynthius attigit arva, Tyrrhēnōque bovēs in flūmine lāvit Hibērās. pīla manū sævōsque gerunt in bella dolōnēs, et teretī pugnant mucrōne verūque Sabellō. 665 ipse pedēs, tegimen torquēns immāne leōnis, terribilī impexum sætā cum dentibus albīs indūtūs capitī, sīc rēgia tēcta subībat, horridus Herculeōque umerōs innexus amictū. Tum geminī frātrēs Tīburtia mœnia linquunt, 670 frātris Tīburtī dictam cognōmine gentem, Cātillusque ācerque Corās, Argīva juventūs, et prīmam ante aciem dēnsa inter tēla feruntur: ceu duo nūbigenæ cum vertice montis ab altō dēscendunt Centaurī Homolēn Othrymque nivālem 675 linquentēs cursū rapidō; dat euntibus ingēns silva locum et magnō cēdunt virgulta fragōre. Nec Prænestīnæ fundātor dēfuit urbīs, Volcānō genitum pecora inter agrestia rēgem inventumque focīs omnīs quem crēdidit ætās, 680 Cæculus. hunc legiō lātē comitātur agrestis: quīque altum Præneste virī quīque arva Gabīnæ Jūnōnis gelidumque Aniēnem et rōscida rīvīs Hernica saxa colunt, quōs dīves Anagnia pāscis, quōs Amasēne pater. nōn illīs omnibus arma 685 nec clipeī currūsve sonant; pars maxima glandēs līventis plumbī spargit, pars spīcula gestat bīna manū, fulvōsque lupī dē pelle galērōs tegmen habent capitī; vestīgia nūda sinistrī īnstituēre pedīs, crūdus tegit altera pērō. 690 At Messāpus, equum domitor, Neptūnia prōlēs, quem neque fās ignī cuīquam nec sternere ferrō, jam prīdem residēs populōs dēsuētaque bellō agmina in arma vocat subitō ferrumque retractat. hī Fescennīnās aciēs Æquōsque Faliscōs, 695 hī Sōractis habent arcēs Flāvīniaque arva et Ciminī cum monte lacum lūcōsque Capēnōs. ībant æquātī numerō rēgemque canēbant: ceu quondam niveī liquida inter nūbila cycnī cum sēsē ē pāstū referunt et longa canōrōs 700 dant per colla modōs, sonat amnis et Āsia longē pulsa palūs. nec quisquam ærātās aciēs exāmine tantō miscērī putet, āeriam sed gurgite ab altō urgērī volucrum raucārum ad lītora nūbem. 705 Ecce Sabīnōrum prīscō dē sanguine magnum agmen agēns Clausus magnīque ipse agminis īnstar, Claudia nunc ā quō diffunditur et tribus et gēns per Latium, postquam in partem data Rōma Sabīnīs. ūna ingēns Amiterna cohors prīscīque Quirītēs, 710 Ērētī manus omnis olīviferæque Mutuscæ; quī Nōmentum urbem, quī Rōsea rūra Velīnī, quī Tetricæ horrentīs rūpēs montemque Sevērum Casperiamque colunt Forulōsque et flūmen Himellæ, quī Tiberim Fabarimque bibunt, quōs frīgida mīsit 715 Nursia, et Ortīnæ classēs populīque Latīnī, quōsque secāns īnfaustum interluit Allia nōmen: quam multī Libycō volvuntur marmore flūctus sævus ubi Ōrīōn hībernīs conditur undīs, vel cum sōle novō dēnsæ torrentur aristæ 720 aut Hermī campō aut Lyciæ flāventibus arvīs. scūta sonant pulsūque pedum conterrita tellūs. Hinc Agamemnonius, Troĵānī nōminis hostis, currū jungit Halæsus equōs Turnōque ferōcis mīlle rapit populōs, vertunt fēlīcia Bacchō 725 Massica quī rastrīs, et quōs dē collibus altīs Auruncī mīsēre patrēs Sidicīnaque juxtā æquora, quīque Calēs linquunt amnisque vadōsī accola Volturnī, pariterque Satīculus asper Oscōrumque manus. teretēs sunt aclydēs illīs 730 tēla, sed hæc lentō mōs est aptāre flagellō. lævās cætra tegit, falcātī comminus ēnsēs. Nec tū carminibus nostrīs indictus abībis, Œbale, quem generāsse Telōn Sēbēthide nympha fertur, Tēleboum Capreās cum rēgna tenēret, 735 jam senior; patriīs sed nōn et fīlius arvīs contentus lātē jam tum diciōne premēbat Sarrastis populōs et quæ rigat æquora Sarnus, quīque Rufrās Batulumque tenent atque arva Celemnæ, et quōs māliferæ dēspectant mœnia Abellæ, 740 Teutonicō rītū solitī torquēre catēiās; tegmina quis capitum raptus dē sūbere cortex ærātæque micant peltæ, micat æreus ēnsis. Et tē montōsæ mīsēre in prœlia Nersæ, Ūfēns, īnsignem fāmā et fēlīcibus armīs, 745 horrida præcipuē cui gēns adsuētaque multō vēnātū nemorum, dūrīs Æquīcula glæbīs. armātī terram exercent semperque recentīs convectāre juvat prædās et vīvere raptō. Quīn et Marruvia venit dē gente sacerdōs 750 fronde super galeam et fēlīcī cōmptus olīvā Archippī rēgis missū, fortissimus Umbrō, vīpereō generī et graviter spīrantibus hydrīs spargere quī somnōs cantūque manūque solēbat, mulcēbatque īrās et morsūs arte levābat. 755 sed nōn Dardaniæ medicārī cuspidis ictum ēvaluit neque eum jūvēre in vulnera cantūs somniferī et Marsīs quæsītæ montibus herbæ. tē nemus Angitiæ, vitreā tē Fūcinus undā, tē liquidī flēvēre lacūs. 760 Ībat et Hippolytī prōlēs pulcherrima bellō, Virbius, īnsignem quem māter Arīcia mīsit, ēductum Ēgeriæ lūcīs ūmentia circum lītora, pinguis ubi et plācābilis āra Diānæ. namque ferunt fāma Hippolytum, postquam arte novercæ 765 occiderit patriāsque explērit sanguine pœnās turbātīs distractus equīs, ad sīdera rūrsus ætheria et superās cælī vēnisse sub aurās, Pæoniīs revocātum herbīs et amōre Diānæ. tum pater omnipotēns aliquem indignātus ab umbrīs 770 mortālem īnfernīs ad lūmina surgere vītæ, ipse repertōrem medicīnæ tālis et artis fulmine Phœbigenam Stygiās dētrūsit ad undās. at Trivia Hippolytum sēcrētīs alma recondit sēdibus et nymphæ Ēgeriæ nemorīque relēgat, 775 sōlus ubi in silvīs Italīs ignōbilis ævum exigeret versōque ubi nōmine Virbius esset. unde etiam templō Triviæ lūcīsque sacrātīs cornipedēs arcentur equī, quod lītore currum et juvenem mōnstrīs pavidī effūdēre marīnīs. 780 fīlius ārdentīs haud sētius æquore campī exercēbat equōs currūque in bella ruēbat. Ipse inter prīmōs præstantī corpore Turnus vertitur arma tenēns et tōtō vertice suprā est. cui triplicī crīnīta jubā galeā alta Chimæram 785 sustinet Ætnæōs efflantem faucibus ignis; tam magis illa fremēns et trīstibus effera flammīs quam magis effūsō crūdēscunt sanguine pugnæ. at lēvem clipeum sublātīs cornibus Iō aurō īnsignībat, jam sætīs obsita, jam bōs, 790 argūmentum ingēns, et cūstōs virginis Argus, cælātāque amnem fundēns pater Īnachus urna. īnsequitur nimbus peditum clipeātaque tōtīs agmina dēnsentur campīs, Argīvaque pūbēs Auruncæque manūs, Rutulī veterēsque Sicānī, 795 et Sacrānæ aciēs et pictī scūta Labīcī; quī saltus, Tiberīne, tuōs sacrumque Numīcī lītus arant Rutulōsque exercent vōmere$ collīs Circæumque jugum, quis Juppiter Ānxūrus arvīs præsidet et viridī gaudēns Fērōnia lūcō; 800 quā Saturæ jacet ātra palūs gelidusque per īmās quærit iter vallīs atque in mare conditur Ūfēns. Hōs super advēnit Volscā dē gente Camillā agmen agēns equitum et flōrentīs ære catervās, bellātrīx, nōn illa colō calathīsve Minervæ 805 fēmineās adsuēta manūs, sed prœlia virgō dūra patī cursūque pedum prævertere ventōs. illa vel intāctæ segetis per summa volāret grāmina nec tenerās cursū læsisset aristās, vel mare per medium flūctū suspēnsa tumentī 810 ferret iter celeris nec tingeret æquore plantās. illam omnīs tēctīs agrīsque effūsa juventūs turbaque mīrātur mātrum et prōspectat euntem, attonitīs inhiāns animīs ut rēgius ostrō vēlet honōs lēvīs umerōs, ut fībula crīnem 815 aurō internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram et pāstōrālem præfīxā cuspide myrtum.