P. VERGILĪ MARŌNIS

ÆNĒIDOS
LIBER SEXTUS

In īnferīs






Nicolas Lakshmanan ēdidit
novā significantissimā interpūnctiōne
longīsque ēlīsīsve vocālibus notātīs 


Aux humanistes très-modernes

Sīc fātur lacrimāns, classīque immittit habēnās
et tandem Euboicīs Cūmārum adlābitur ōrīs.
obvertunt pelagō prōrās; tum dente tenācī
ancora fundābat nāvīs et lītora curvæ
prætexunt puppēs. juvenum manus ēmicat ārdēns 
lītus in Hesperium; quærit pars sēmina flammæ
abstrūsa in vēnīs silicis, pars dēnsa ferārum tēcta
rapit silvās inventaque flūmina mōnstrat.
At pius Ænēās arcēs quibus altus Apollō
præsidet horrendæque procul sēcrēta Sibyllæ, 10
antrum immāne, petit, magnam cui mentem
animumque Dēlius īnspīrat vātēs aperitque futūra.
jam subeunt Triviæ lūcōs atque aurea tēcta.
Dædalus, ut fāma est, fugiēns Mīnōia rēgna præpetibus pennīs ausus sē crēdere cælō 15
īnsuētum per iter gelidās ēnāvit ad Arctōs,
Chalcidicāque levis tandem super astitit arce.
redditus hīs prīmum terrīs tibi, Phœbe, sacrāvit
rēmigium ālārum posuitque immānia templa.
in foribus lētum Androgeō; tum pendere pœnās 20
Cēcropidæ jussī (miserum!) septēna quotannīs
corpora nātōrum; stat ductīs sortibus urna.
contrā elata marī respondet Cnosia tellūs:
hic crūdēlis amor taurī suppostaque fūrtō
Pāsīphæ mixtumque genus prōlēsque bifōrmis 25
Mīnōtaurus inest, Veneris monimenta nefandæ,
hīc labor ille domūs et inextrīcābilis error;
magnum rēgīnæ sed enim miserātus amōrem
Dædalus ipse dolōs tēctī ambāgēsque resolvit,
cæca regēns fīlō vestīgia. tū quoque magnam 30
partem opere in tantō, sineret dolor, Īcare, habērēs.
bis cōnātus erat cāsūs effingere in aurō,
bis patriæ cecidēre manūs. quīn prōtinus omnia
perlegerent oculīs, nī jam præmissus Achātēs
adforet atque ūnā Phœbī Triviæque sacerdōs, 35
Dēiphobē Glaucī, fātur quæ tālia rēgī:
'nōn hoc ista sibī tempus spectācula poscit;
nunc grege dē intāctō septem mactāre juvencōs
præstiterit, totidem lēctās ex mōre bidentis. »
tālibus adfāta Ænēān (nec sacra morantur 40
jussa virī) Teucrōs vocat alta in templa sacerdōs.
Excīsum Euboicæ latus ingēns rūpis in antrum,
quō lātī dūcunt aditūs centum, ōstia centum,
unde ruunt totidem vōcēs, respōnsa Sibyllæ.
ventum erat ad līmen, cum virgō 'poscere fāta 45
tempus' ait; 'deus ecce deus!' cui tālia fantī
ante forēs subitō nōn vultūs, nōn color ūnus,
nōn cōmptæ mānsēre comæ; sed pectus anhēlum,
et rabiē fera corda tument, mājorque vidērī
nec mortāle sonāns, adflāta est nūmine quandō 50
jam propiōre deī. 'cessās in vōta precēsque,
Trōs' ait 'Ænēa? cessās? neque enim ante dēhīscent
attonitæ magna ōra domūs.' et tālia fāta
conticuit. gelidus Teucrīs per dūra cucurrit ossa
tremor, funditque precēs rēx pectore ab īmō: 55
'Phœbe, gravis Trōjæ semper miserāte labōrēs,
Dardana quī Paridis dērextī tēla manūsque
corpus in Æacidæ, magnās obeuntia terrās
tot maria intrāvī duce tē penitusque repostās
Massȳlum gentīs prætentaque Syrtibus arva: 60
jam tandem Ītaliæ fugientis prēndimus ōrās.
hāc Trōjāna tenus fuerit fortūna secūta;
vōs quoque Pergameæ jam fās est parcere gentī,
dīque deæque omnēs, quibus obstitit Īlium et ingēns
glōria Dardaniæ. tūque, ō sānctissima vātēs,
præscia ventūrī, dā (nōn indēbita poscō
rēgna meīs fātīs) Latiō cōnsīdere Teucrōs
errantīsque deōs agitātaque nūmina Trōjæ.
tum Phœbō et Triviæ solidō dē marmore templum
īnstituam fēstōsque diēs dē nōmine Phœbī. 70
tē quoque magna manent rēgnīs penetrālia nostrīs:
hīc ego namque tuās sortīs arcānaque fāta
dicta meæ gentī pōnam, lēctōsque sacrābō,
alma, virōs. foliīs tantum nē carmina mandā,
nē turbāta volent rapidīs lūdibria ventīs; 75
ipsa canās ōrō.' fīnem dedit ōre loquendī.
At Phœbī nōndum patiēns immānis in antrō
bacchātur vātēs, magnum sī pectore possit
excussisse deum; tantō magis ille fatīgat
os rabidum, fera corda domāns, fingitque premendō. 80
ōstia jamque domūs patuēre ingentia centum
sponte suā vātisque ferunt respōnsa per aurās:
'ō tandem magnīs pelagī dēfūncte perīclīs
(sed terræ graviōra manent), in rēgna Lāvīnī
Dardanidæ venient (mitte hanc dē pectore cūram),
sed nōn et vēnisse volent. bella, horrida bella,
et Thybrim multō spūmantem sanguine cernō.
nōn Simois tibi nec Xanthus nec Dōrica castra
dēfuerint; alius Latiō jam partus Achillēs,
nātus et ipse deā; nec Teucrīs addita Jūnō 90
usquam aberit, cum tū supplex in rēbus egēnīs
quās gentīs Italum aut quās nōn ōrāveris urbēs! 
causa malī tantī conjūnx iterum hospita Teucrīs
externīque iterum thalamī.
tū nē cēde malīs, sed contrā audentior ītō, 95
quā tua tē Fortūna sinet. via prīma salūtis
(quod minimē rēris) Grāiā pandētur ab urbe.'
Tālibus ex adytō dictīs Cūmæa Sibyllā
horrendās canit ambāgēs antrōque remūgit,
obscūrīs vēra involvēns: ea frēna furentī 100
concutit et stimulōs sub pectore vertit Apollō.
ut prīmum cessit furor et rabida ōra quiērunt,
incipit Ænēās hērōs: 'nōn ūlla labōrum, ō virgō,
nova mī faciēs inopīnave surgit; omnia
præcēpī atque animō mēcum ante perēgī. 105
ūnum ōrō: quandō hīc īnfernī jānua rēgis
dīcitur et tenebrōsa palūs Acheronte refūsō,
īre ad cōnspectum cārī genitōris et ōra
contingat; doceās iter et sacra ōstia pandās.
illum ego per flammās et mīlle sequentia tēla 110
ēripuī hīs umerīs mediōque ex hoste recēpī;
ille meum comitātus iter maria omnia mēcum
atque omnīs pelagīque minās cælīque ferēbat,
invalidus, vīrīs ultrā sortemque senectæ.
quīn, ut tē supplex peterem et tua līmina adīrem,
īdem ōrāns mandāta dabat. gnātīque patrisque,
alma, precor, miserēre (potes namque omnia,
nec tē nēquīquam lūcīs Hecatē præfēcit Avernīs),
sī potuit mānīs accersere conjugis Orpheus
Thrēiciā frētus citharā fidibusque canōrīs, 120
sī frātrem Pollūx alternā morte redēmit
itque reditque viam totiēns. quid Thēsēa, magnum
quid memorem Alcīdēn? et mī genus ab Jove
summō.' Tālibus ōrābat dictīs ārāsque tenēbat,
cum sīc ōrsa loquī vātēs: 'sate sanguine dīvum, 125
Trōs Anchīsiadē, facilis dēscēnsus Avernō:
noctēs atque diēs patet ātrī jānua Dītis;
sed revocāre gradum superāsque ēvādere ad aurās,
hoc opus, hic labor est. paucī, quōs æquus amāvit
Juppiter aut ārdēns ēvēxit ad æthera virtūs, 130
dīs genitī potuēre. tenent media omnia silvæ,
Cōcȳtusque sinū lābēns circumvenit ātrō.
quod sī tantus amor mentī, sī tanta cupīdō est
bis Stygiōs innāre lacūs, bis nigra vidēre
Tartara, et īnsānō juvat indulgēre labōrī, 135
accipe quæ peragenda prius. latet arbore opācā
aureus et foliīs et lentō vīmine rāmus, Jūnōnī
īnfernæ dictus sacer; hunc tegit omnīs
lūcus et obscūrīs claudunt convallibus umbræ.
sed nōn ante datur tellūris operta subīre 140
auricomōs quam quis dēcerpserit arbore fētūs.
hoc sibi pulchra suum ferrī Prōserpina mūnus
īnstituit. prīmō āvulsō nōn dēficit alter
aureus, et similī frondēscit virga metallō.
Ergō altē vestīgā oculīs et rīte repertum
carpe manū; namque ipse volēns facilisque
sequētur, sī tē fāta vocant; aliter nōn vīribus ūllīs
vincere nec dūrō poteris convellere ferrō.
prætereā jacet exanimum tibi corpus amīcī
(heu nescīs) tōtamque incestat fūnere classem, 150
dum cōnsulta petis nostrōque in līmine pendēs.
sēdibus hunc refer ante suīs et conde sepulcrō.
dūc nigrās pecudēs; ea prīma piācula suntō.
sīc dēmum lūcōs Stygis et rēgna invia vīvīs
aspiciēs. » dīxit, pressōque obmūtuit ōre. 155
Ænēās mæstō dēfīxus lūmina vultū
ingreditur linquēns antrum, cæcōsque volūtat ēventūs animō sēcum. cui fīdus Achātēs
it comes et paribus cūrīs vestīgia fīgit.
multa inter sēsē variō sermōne serēbant, 160
quem socium exanimum vātēs, quod corpus
humandum dīceret. atque illī Mīsēnum in lītore 
siccō, ut vēnēre, vident indignā morte perēmptum, 
Mīsēnum Æolidēn, quō nōn præstantior alter ære
ciēre virōs Mārtemque accendere cantū. 165
Hectoris hic magnī fuerat comes, Hectora circum
et lituō pugnās īnsignis obībat et hastā. 
postquam illum vītā victor spoliāvit Achillēs,
 Dardaniō Ænēæ sēsē fortissimus hērōs
addiderat socium, nōn īnferiōra secūtus. 170
sed tum, forte cavā dum personat æquora conchā,
dēmēns, et cantū vocat in certāmina dīvōs,
æmulus exceptum Trītōn, sī crēdere dignum est,
inter saxa virum spūmōsā immerserat undā.
ergō omnēs magnō circum clāmōre fremēbant, 175
præcipuē pius Ænēās. tum jussa Sibyllæ,
haud mora, festīnant flentēs āramque sepulcrī
congerere arboribus cælōque ēdūcere certant.
ītur in antīquam silvam, stabula alta ferārum;
prōcumbunt piceæ, sonat icta secūribus īlex 180
fraxineæque trabēs cuneīs et fissile rōbur
scinditur, advolvunt ingentīs montibus ornōs.
Nec nōn Ænēās opera inter tālia prīmus
hortātur sociōs paribusque accingitur armīs.
atque hæc ipse suō trīstī cum corde volūtat 185
aspectāns silvam immēnsam, et sīc forte precātur:
« Sī nunc sē nōbīs ille aureus arbore rāmus
ostendat nemore in tantō! quandō omnia vērē
heu nimium dē tē vātēs, Mīsēne, locūta est. »
vix ea fātus erat, geminæ cum forte columbæ 190
ipsa sub ōra virī cælō vēnēre volantēs,
et viridī sēdēre solō. tum maximus hērōs
māternās agnōvit avīs lætusque precātur:
'este ducēs, ō, sī qua viā est, cursumque per aurās
 dērigite in lūcōs ubi pinguem dīves opācat 195
rāmus humum. tūque, ō, dubiīs nē dēfice rēbus,
dīva parēns.' sīc effātus vestīgia pressit
observāns quæ signa ferant, quō tendere pergant.
pāscentēs illæ tantum prōdīre volandō
quantum aciē possent oculī servāre sequentum.200
inde ubi vēnēre ad faucēs grave olentis Avernī,
tollunt sē celerēs liquidumque per āera lāpsæ
sēdibus optātīs geminæ super arbore sīdunt,
discolor unde aurī per rāmōs aura refulsit.
quāle solet silvīs brūmālī frīgore viscum 205
fronde virēre novā, quod nōn sua sēminat arbōs,
et croceō fētū teretīs circumdare truncōs,
tālis erat speciēs aurī frondentis opācā
īlice, sīc lēnī crepitābat brattea ventō.
corripit Ænēās extemplō avidusque refringit 210
cūnctantem, et vātīs portat sub tēcta Sibyllæ.
Nec minus intereā Mīsēnum in lītore Teucrī
flēbant et cinerī ingrātō suprēma ferēbant.
prīncipiō pinguem tædīs et rōbore sectō
ingentem strūxēre pyram, cui frondibus ātrīs 215
intexunt latera et fērālīs ante cupressōs
cōnstituunt, decorantque super fulgentibus armīs.
pars calidōs laticēs et aēna undantia flammīs
expediunt, corpusque lavant frīgentis et unguunt.
fit gemitus. tum membra torō dēflēta repōnunt 220
purpureāsque super vestīs, vēlāmina nōta,
conjiciunt. pars ingentī subiēre feretrō,
trīste ministerium, et subjectam mōre parentum
āversī tenuēre facem. congesta cremantur
tūrea dōna, dapēs, fūsō crātēres olīvō. 225
postquam conlāpsī cinerēs et flamma quiēvit,
rēliquiās vīnō et bibulam lāvēre favīllam,
ossaque lēcta cadō tēxit Corynæus aēnō.
īdem ter sociōs pūrā circumtulit unda
spargēns rōre levī et rāmō fēlīcis olīvæ, 230
lūstrāvitque virōs dīxitque novissima verba.
at pius Ænēās ingentī mōle sepulcrum impōnit
 suaque arma virō rēmumque tubamque
monte sub āeriō, quī nunc Mīsēnus ab illō
dīcitur æternumque tenet per sæcula nōmen. 235
Hīs āctīs properē exsequitur præcepta Sibyllæ.
spēlunca alta fuit vastōque immānis hiātū,
scrūpea, tūta lacū nigrō nemorumque tenebrīs,
quam super haud ūllæ poterant impūne volantēs
tendere iter pennīs: tālis sēsē hālitus ātrīs 240
faucibus effundēns supera ad convexa ferēbat.
[unde locum Grāī dīxērunt nōmine Aornum.]
quattuor hīc prīmum nigrantīs terga juvencōs
cōnstituit frontīque invergit vīna sacerdōs,
et summās carpēns media inter cornua sætās 245
ignibus impōnit sacrīs, lībāmina prīma,
vōce vocāns Hecatēn cælōque Erebōque potentem.
suppōnunt aliī cultrōs tepidumque cruōrem
succipiunt paterīs. ipse ātrī velleris agnam
Ænēās mātrī Eumenidum magnæque sorōrī 250
ēnse ferit, sterilemque tibī, Prōserpina, vaccam;
tum Stygiō rēgī nocturnās incohat ārās
et solida impōnit taurōrum vīscera flammīs,
pingue super oleum fundēns ārdentibus extīs.
ecce autem prīmī sub līmina sōlis et ortūs 255
sub pedibus mūgīre solum et juga cœpta movērī
silvārum, vīsæque canēs ululāre per umbram
adventante deā. 'procul, ō procul este, profānī, »
conclāmat vātēs, 'tōtōque absistite lūcō; tūque
invāde viam vāgīnāque ēripe ferrum: 260
nunc animīs opus, Ænēā, nunc pectore firmō.'
tantum effāta furēns antrō sē immīsit apertō;
ille ducem haud timidīs vādentem passibus æquat.
Dī, quibus imperium est animārum, umbræque silentēs
et Chaos et Phlegethōn, loca nocte tacentia lātē, 265
sit mihi fās audīta loquī, sit nūmine vestrō
pandere rēs altā terrā et cālīgine mersās.
Ībant obscūrī sōlā sub nocte per umbram
perque domōs Dītis vacuās et inānia rēgna:
quāle per incertam lūnam sub lūce malignā 270
est iter in silvīs, ubi cælum condidit umbrā
Juppiter, et rēbus nox abstulit ātra colōrem.
vestibulum ante ipsum prīmīsque in faucibus Orcī
Lūctus et ultrīcēs posuēre cubīlia Cūræ,
pallentēsque habitant Morbī trīstisque Senectūs, 275
et Metus et malesuāda Famēs ac turpis Egestās,
terribilēs vīsū fōrmæ, Letumque Labosque;
tum cōnsanguineus Letī Sopor et mala mentis
Gaudia, mortiferumque adversō in līmine Bellum,
ferreique Eumenidum thalamī et Discordia dēmēns 280
vīpereum crīnem vittīs innexa cruentīs.
in mediō rāmōs annōsaque bracchia pandit
ulmus opāca, ingēns, quam sēdem Somnia vulgō
vāna tenēre ferunt, foliīsque sub omnibus hærent.
multaque prætereā variārum mōnstra ferārum, 285
Centaurī in foribus stabulant Scyllæque bifōrmēs
et centumgeminus Briareus ac bēlua Lernæ
horrendum strīdēns, flammīsque armāta Chimæra,
Gorgones Harpȳiæque et fōrma tricorporis umbræ.
corripit hīc subitā trepidus formīdine ferrum 290
Ænēās strictamque aciem venientibus offert,
et nī docta comes tenuīs sine corpore vītās
admoneat volitāre cavā sub imāgine fōrmæ,
inruat et frūstrā ferrō dīverberet umbrās.
Hinc via Tartareī quæ fert Acherontis ad undās. 295
turbidus hīc cænō vastāque vorāgine gurges
æstuat atque omnem Cōcȳtō ēructat harēnam.
Portitor hās horrendus aquās et flūmina servat
terribilī squālōre Charōn, cui plūrima mentō
cānitiēs inculta jacet, stant lūmina flammā, 300
sordidus ex umerīs nōdō dēpendet amictus.
ipse ratem contō subigit vēlīsque ministrat
et ferrūgineā subvectat corpora cumba,
jam senior, sed crūda deō viridisque senectūs.
hūc omnis turba ad rīpās effūsa ruēbat, 305
mātrēs atque virī dēfūnctaque corpora vītā
magnanimum hērōum, puerī innūptæque puellæ,
impositīque rogīs juvenēs ante ōra parentum:
quam multa in silvīs autumnī frīgore prīmō
lāpsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab altō 310
quam multæ glomerantur avēs, ubi frīgidus annus
trāns pontum fugat et terrīs immittit aprīcīs.
stābant ōrantēs prīmī trānsmittere cursum
tendēbantque manūs rīpæ ulteriōris amōre.
nāvita sed trīstis nunc hōs nunc accipit illōs, 315
ast aliōs longē summōtōs arcet harēnā.
Ænēās mīrātus enim mōtusque tumultū
« dīc,' ait, 'ō virgō, quid vult concursus ad amnem?
quidve petunt animæ? vel quō discrīmine rīpās
hæ linquunt, illæ rēmīs vada līvida verrunt?' 320
ollī sīc breviter fāta est longæva sacerdōs:
« Anchīsā generāte, deum certissima prōlēs,
 Cōcȳtī stāgna alta vidēs Stygiamque palūdem,
dī cūjus jūrāre timent et fallere nūmen.
Hæc omnis, quam cernis, inops inhumātaque turba est;
portitor ille Charōn; hī, quōs vehit unda, sepultī.
nec rīpās datur horrendās et rauca fluenta
 trānsportāre prius quam sēdibus ossa quiērunt.
centum errant annōs volitantque hæc lītora circum;
 tum dēmum admissī stāgna exoptāta revīsunt.' 330
cōnstitit Anchīsā satus et vestīgia pressit
multa putāns sortemque animō miserātus inīquam.
 cernit ibī mæstōs et mortis honōre carentīs
Leucaspim et Lyciæ ductōrem classis Orontēn,
quōs simul ā Trōjā ventōsa per æquora vectōs 335
obruit Auster, aqua involvēns nāvemque virōsque.
Ecce gubernātor sēsē Palinūrus agēbat,
quī Libycō nūper cursū, dum sīdera servat,
exciderat puppī mediīs effūsus in undīs.
hunc ubi vix multā mæstum cognōvit in umbrā, 340
sīc prior adloquitur: 'quis tē, Palinūre,
deōrum ēripuit nōbīs mediōque sub æquore mersit? dīc age. namque mihī, fallāx haud ante repertus,
 hoc ūnō respōnsō animum dēlūsit Apollō,
 quī fore tē pontō incolumem fīnisque canēbat 345
ventūrum Ausoniōs. ēn hæc prōmissa fidēs est? »
Ille autem: 'neque tē Phœbī cortīna fefellit,
dux Anchīsiadē, nec mē deus æquore mersit.
namque gubernāclum multā vī forte revulsum,
cui datus hærēbam cūstōs cursusque regēbam, 350
præcipitāns trāxī mēcum. maria aspera jūrō
nōn ūllum prō mē tantum cēpisse timōrem,
quam tua nē spoliāta armīs, excussa magistrō,
dēficeret tantīs nāvīs surgentibus undīs.
Trīs Notus hībernās immēnsa per æquora noctēs 355
vēxit mē violentus aquā; vix lūmine quārtō
prōspexī Ītaliam summā sublīmis ab undā.
paulātim adnābam terræ; jam tūta tenēbam,
 nī gēns crūdēlis madidā cum veste gravātum
prēnsantemque uncīs manibus capita aspera montīs 360
ferrō invāsisset prædamque ignāra putāsset.
nunc mē flūctus habet versantque in lītore ventī.
quod tē per cælī jūcundum lūmen et aurās,
per genitōrem ōrō, per spēs surgentis Iūlī,
ēripe mē hīs, invicte, malīs: aut tū mihi terram 365
inice, namque potes, portūsque requīre Velīnōs;
aut tū, sī qua via est, sī quam tibi dīva creātrīx
ostendit (neque enim, crēdō, sine nūmine dīvum
flūmina tanta parās Stygiamque innāre palūdem),
dā dextram miserō et tēcum mē tolle per undās, 370
sēdibus ut saltem placidīs in morte quiēscam. »
Tālia fātus erat cœpit cum tālia vātēs:
« unde hæc, ō Palinūre, tibī tam dīra cupīdō?
tū Stygiās inhumātus aquās amnemque sevērum
Eumenidum aspiciēs, rīpamve injussus adībis? 375
dēsine fāta deum flectī spērāre precandō,
sed cape dicta memor, dūrī sōlācia cāsūs.
Nam tua fīnitimī, longē lātēque per urbēs
prōdigiīs āctī cælestibus, ossa piābunt 
et statuent tumulum et tumulō sollemnia mittent, 380
æternumque locus Palinūrī nōmen habēbit.
« hīs dictīs cūræ ēmōtæ pulsusque parumper corde dolor trīstī; gaudet cognōmine terra.
Ergō iter inceptum peragunt fluviōque propinquant.
nāvita quōs jam inde ut Stygiā prōspexit ab undā 385
per tacitum nemus īre pedemque advertere rīpæ,
sīc prior adgreditur dictīs atque increpat ultrō:
« quisquis es, armātus quī nostra ad flūmina tendis,
fāre age, quid veniās, jam istinc et comprime gressum.
umbrārum hīc locus est, somnī noctisque sopōræ: 390
corpora vīva nefās Stygiā vectāre carīnā.
nec vērō Alcīdēn mē sum lætātus euntem
accēpisse lacū, nec Thēsēa Pīrithoumque,
dīs quamquam genitī atque invictī vīribus essent.
Tartareum ille manū cūstōdem in vincla petīvit 395
ipsīus ā soliō rēgis trāxitque trementem;
hī dominam Dītis thalamō dēdūcere adortī.'
quæ contrā breviter fāta est Amphrȳsia vātēs:
« nūllæ hīc īnsidiæ tālēs (absiste movērī),
nec vim tēla ferunt; licet ingēns jānitor antrō 400
æternum lātrāns exsanguīs terreat umbrās,
casta licet patruī servet Prōserpina līmen.
Trōius Ænēās, pietāte īnsignis et armīs,
ad genitōrem īmās Erebī dēscendit ad umbrās.
Sī tē nūlla movet tantæ pietātis imāgō, 405
at rāmum hunc' (aperit rāmum quī veste latēbat)
« agnōscās.' tumidā ex īrā tum corda resīdunt;
nec plūra hīs. ille admīrāns venerābile dōnum
fātālis virgæ longō post tempore vīsum
cæruleam advertit puppim rīpæque propinquat. 410

Inde aliās animās, quæ per juga longa sedēbant,
dēturbat laxatque forōs; simul accipit alveō
ingentem Ænēān. gemuit sub pondere cumba
sūtilis et multam accēpit rīmōsa palūdem.
tandem trāns fluvium incolumīs vātemque virumque 415
īnfōrmī līmō glaucāque expōnit in ulvā.
Cerberus hæc ingēns lātrātū rēgna trifaucī
personat adversō recubāns immānis in antrō.
cui vātēs horrēre vidēns jam colla colubrīs
melle sopōrātam et medicātīs frūgibus offam 420

objicit. ille famē rabidā tria guttura pandēns
corripit objectam, atque immānia terga resolvit
fūsus humī tōtōque ingēns extenditur antrō.
occupat Ænēās aditum cūstōde sepultō
ēvāditque celer rīpam inremeābilis undæ. 425
Continuō audītæ vōcēs vāgītus et ingēns
infantumque animæ flentēs, in līmine prīmō
quōs dulcis vītæ exsortīs et ab ūbere raptōs
abstulit ātra diēs et fūnere mersit acerbō;
hōs juxtā falsō damnātī crīmine mortis. 430

Nec vērō hæ sine sorte datæ, sine jūdice, sēdēs: quæsītor Mīnōs urnam movet; ille silentum
cōnsiliumque vocat vītāsque et crīmina discit.
 proxima deinde tenent mæstī loca, quī sibi lētum
īnsontēs peperēre manū lūcemque perōsī 435
prōjēcēre animās. quam vellent æthere in altō
nunc et pauperiem et dūrōs perferre labōrēs!
Fās obstat, trīstisque palūs inamābilis undæ
alligat et noviēs Styx interfūsa coercet.
Nec procul hinc partem fūsī mōnstrantur in omnem 440
Lūgentēs campī; sīc illōs nōmine dīcunt.
Hīc quōs dūrus amor crūdēlī tābe perēdit
sēcrētī cēlant callēs et myrtea circum
silva tegit; cūræ nōn ipsa in morte relinquunt.
Hīs Phædram Prōcrinque locīs mæstamque Eriphȳlēn 445
crūdēlis nātī mōnstrantem vulnera cernit, Ēvadnēnque et Pāsiphaēn; hīs Lāodamīa
it comes et juvenis quondam, nunc fēmina, Cæneus
rūrsus et in veterem fātō revolūta figūram.
Inter quās Phœnissa recēns ā vulnere Dīdō 450
errābat silva in magnā; quam Trōius hērōs
ut prīmum juxtā stetit agnōvitque per umbrās
obscūram, quālem prīmō quī surgere mēnse
aut videt aut vīdisse putat per nūbila lūnam,
dēmīsit lacrimās dulcīque adfātus amōre est: 455
« Īnfēlīx Dīdō, vērus mihi nūntius ergō
vēnerat exstīnctam ferrōque extrēma secūtam?
fūneris heu tibi causa fuī? per sīdera jūrō,
per superōs et sī qua fidēs tellūre sub īma est,
invītus, rēgīna, tuō dē lītore cessī. 460

sed mē jussa deum, quæ nunc hās īre per umbrās, per loca senta sitū cōgunt noctemque profundam, imperiīs ēgēre suīs; nec crēdere quīvī hunc tantum tibi mē discessū ferre dolōrem. siste gradum tēque aspectū nē subtrahe nostrō. 465
quem fugis? extrēmum fātō quod tē adloquor hoc est.' tālibus Ænēās ārdentem et torva tuentem lēnībat dictīs animum lacrimāsque ciēbat. illa solō fīxōs oculōs āversa tenēbat nec magis inceptō vultum sermōne movētur 470
quam sī dūra silex aut stet Marpēsia cautēs. tandem corripuit sēsē atque inimīca refūgit in nemus umbriferum, conjūnx ubi prīstinus illī respondet cūrīs æquatque Sychæus amōrem. nec minus Ænēās cāsū percussus inīquō 475
prōsequitur lacrimīs longē et miserātur euntem. Inde datum mōlītur iter. jamque arva tenēbant ultima, quæ bellō clārī sēcrēta frequentant. hīc illī occurrit Tȳdeus, hīc inclutus armīs Parthenopæus et Adrastī pallentis imāgō, 480
hīc multum flētī ad superōs bellōque cadūcī Dardanidæ, quōs ille omnis longō ōrdine cernēns ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, trīs Antēnoridās Cererīque sacrum Polybœtēn, Īdæumque etiam currūs, etiam arma tenentem. 485
circumstant animæ dextrā lævāque frequentēs,
nec vīdisse semel satis est; juvat usque morārī
et cōnferre gradum et veniendī discere causās.
At Danaum procerēs Agamemnoniæque phalangēs
ut vīdēre virum fulgentiaque arma per umbrās, 490
ingentī trepidāre metū; pars vertere terga,
ceu quondam petiēre ratēs, pars tollere vōcem
exiguam: inceptus clāmor frūstrātur hiantis.
Atque hic Prīamidēn laniātum corpore tōtō
Dēiphobum videt et lacerum crūdēliter ōra, 495
ōra manūsque ambās, populātaque tempora raptīs
auribus et truncās inhonestō vulnere nāris.
vix adeō agnōvit pavitantem ac dīra tegentem
supplicia, et nōtīs compellat vōcibus ultrō:
« Dēiphobē armipotēns, genus altō ā sanguine Teucrī, 500
quis tam crūdēlīs optāvit sūmere pœnās?
cui tantum dē tē licuit? mihi fāma suprēma
nocte tulit fessum vastā tē cæde Pelasgum
prōcubuisse super cōnfūsæ strāgis acervum.
tunc egomet tumulum Rhœtēō in lītore inānem 505
cōnstituī et magnā mānīs ter vōce vocāvī.
Nōmen et arma locum servant; tē, amīce, nequīvī
cōnspicere et patriā dēcēdēns pōnere terrā. »
Ad quæ Prīamidēs: 'nihil ō tibi, amīce, relictum;
omnia Dēiphobō solvistī et fūneris umbrīs. 510

sed mē fāta mea et scelus exitiāle Lacænæ
hīs mersēre malīs; illa hæc monimenta relīquit.
namque ut suprēmam falsa inter gaudia noctem
ēgerimus, nōstī: et nimium meminisse necesse est.
cum fātālis equus saltū super ardua vēnit 515
Pergama et armātum peditem gravis attulit alvō,
illa chorum simulāns euhantīs orgia circum
dūcēbat Phrygiās; flammam mediā ipsa tenēbat
ingentem et summā Danaōs ex arce vocābat.
tum mē cōnfectum cūrīs somnōque gravātum 520
īnfēlīx habuit thalamus, pressitque jacentem
dulcis et alta quiēs placidæque simillima mortī.
 ēgregia intereā conjūnx arma omnia tēctīs
ēmovet, et fīdum capitī subdūxerat ēnsem:
intrā tēcta vocat Menelāum et līmina pandit, 525
scīlicet id magnum spērāns fore mūnus amantī,
et fāmam exstinguī veterum sīc posse malōrum.
Quid moror? inrumpunt thalamō, comes additus ūna
hortātor scelerum Æolidēs. dī, tālia Grāīs
īnstaurāte,  piō sī pœnās ōre reposcō. 530
sed tē quī vīvum cāsūs, age fāre vicissim,
attulerint. pelagīne venīs errōribus āctus
an monitū dīvum? an quæ tē fortūna fatīgat,
ut trīstīs sine sōle domōs, loca turbida, adīrēs?'
Hāc vice sermōnum roseīs Aurōra quadrīgīs 535
jam medium ætheriō cursū trājēcerat axem;
et fors omne datum traherent per tālia tempus,
sed comes admonuit breviterque adfāta Sibylla est:
'nox ruit, Ænēā; nōs flendō dūcimus hōrās.
hic locus est, partīs ubi sē via findit in ambās: 540
dextera quæ Dītis magnī sub mœnia tendit,
hāc iter Ēlysium nōbīs; at læva malōrum
exercet pœnās et ad impia Tartara mittit. »
Dēiphobus contrā: 'nē sævī, magna sacerdōs;
discēdam, explēbō numerum reddarque tenebrīs. 545
ī decus, ī, nostrum; meliōribus ūtere fātīs.'
tantum effātus, et in verbō vestīgia torsit.
Respicit Ænēās subitō et sub rūpe sinistra
mœnia lāta videt triplicī circumdata mūrō,
quæ rapidus flammīs ambit torrentibus amnis, 550
Tartareus Phlegethōn, torquetque sonantia saxa.
porta adversa ingēns solidōque adamante columnæ,
vīs ut nūlla virum, nōn ipsī exscindere bellō
cælicolæ valeant; stat ferrea turris ad aurās,
Tīsiphonēque sedēns pallā succīncta cruenta 555
vestibulum exsomnis servat noctēsque diēsque.
hinc exaudīrī gemitūs et sæva sonāre
verbera, tum strīdor ferrī tractæque catēnæ.
cōnstitit Ænēās strepitumque exterritus hausit.
« Quæ scelerum faciēs? ō virgō, effāre; quibusve 560
urgentur pœnīs? quis tantus plangor ad aurās?
Tum vātēs sīc ōrsa loquī: 'dux inclute Teucrum,
 nūllī fās castō scelerātum īnsistere līmen;
sed mē cum lūcīs Hecatē præfēcit Avernīs,
ipsa deum pœnās docuit perque omnia dūxit. 565
Cnōsius hæc Rhadamanthus habet dūrissima rēgna
 castīgatque auditque dolōs subigitque fatērī
quæ quis apud superōs fūrtō lætātus inānī
distulit in sēram commissa piācula mortem.
continuō sontīs ultrīx accīncta flagellō 570
Tīsiphonē quatit īnsultāns, torvōsque sinistra
intentāns anguis vocat agmina sæva sorōrum.
Tum dēmum horrisonō strīdentēs cardine sacræ
panduntur portæ. Cernis cūstōdia quālīs
vestibulō sedeat, faciēs quæ līmina servet? 575
quīnquāgintā ātrīs immānis hiātibus Hȳdra
sævior intus habet sēdem. tum Tartarus ipse
bis patet in præceps tantum tenditque sub umbrās
quantus ad ætherium cælī suspectus Olympum.
hīc genus antīquum Terræ, Tītānia pūbēs, 580
fulmine dējectī fundō volvuntur in īmō.
Hīc et Alōīdās geminōs immānia vīdī
corpora, quī manibus magnum rescindere cælum
adgressī superīsque Jovem dētrūdere rēgnīs.
Vīdī et crūdēlīs dantem Salmōneā pœnās, 585
dum flammās Jovis et sonitūs imitātur Olympī.

quattuor hīc invectus equīs et lampada quassāns
per Grāium populōs mediæque per Ēlidis urbem
ībat ovāns, dīvumque sibī poscēbat honōrem,
dēmēns, quī nimbōs et nōn imitābile fulmen 590
ære et cornipedum pulsū simulāret equōrum.
at pater omnipotēns dēnsa inter nūbila tēlum
contorsit, nōn ille facēs nec fūmea tædīs lūmina,
præcipitemque immānī turbine adēgit.
nec nōn et Tityōn, Terræ omniparentis alumnum, 595
cernere erat, per tōta novem cui jūgera corpus
porrigitur, rōstrōque immānis vultur obuncō
immortāle jecur tondēns fēcundaque pœnīs
vīscera rīmāturque epulīs habitatque sub altō
pectore, nec fibrīs requiēs datur ūlla renātis. 600
Quid memorem Lapithās, Ixīona Pīrithoumque?
quōs super ātra silex jam jam lāpsūra cadentīque
imminet adsimilis; lūcent geniālibus altīs
aurea fulcra torīs, epulæque ante ōra parātæ
rēgificō luxū; Furiārum maxima juxtā 605
accubat et manibus prohibet contingere mēnsās,
exsurgitque facem attollēns atque intonat ōre.
Hic, quibus invīsī frātrēs, dum vīta manēbat,
pulsātusve parēns et fraus innexa clientī,
aut quī dīvitiīs sōlī incubuēre repertīs 610
nec partem posuēre suīs (quæ maxima turba est),
quīque ob adulterium cæsī, quīque arma secūtī
impia nec veritī dominōrum fallere dextrās,
inclūsī pœnam exspectant. Nē quære docērī
quam pœnam, aut quæ fōrma virōs fortūnave mersit. 615
saxum ingēns volvunt aliī, radiīsque rotārum
districtī pendent; sedet æternumque sedēbit
īnfēlīx Thēseus, Phlegyāsque miserrimus omnis
admonet et magnā testātur vōce per umbrās:
"discite jūstitiam monitī et nōn temnere dīvōs." 620

vēndidit hīc aurō patriam dominumque potentem
imposuit; fīxit lēgēs pretiō atque refīxit;
hic thalamum invāsit nātæ vetitōsque hymenæōs:
ausī omnēs immāne nefās ausōque potītī.
Nōn, mihi sī linguæ centum sint ōraque centum, 625
ferrea vōx, omnis scelerum comprēndere fōrmās,
omnia pœnārum percurrere nōmina possim. »
Hæc ubi dicta dedit Phœbī longæva sacerdōs,
'sed jam age, carpe viam et susceptum perfice mūnus;
accelerēmus' ait; 'Cyclōpum ēducta camīnīs 630
mœnia cōnspiciō atque adversō fornice portās,
hæc ubi nōs præcepta jubent dēpōnere dōna. »
Dīxerat et pariter gressī per opāca viārum
corripiunt spatium medium foribusque propinquant.
Occupat Ænēās aditum corpusque recentī 635
spargit aquā rāmumque adversō in līmine fīgit.
Hīs dēmum exāctīs, perfectō mūnere dīvæ,
dēvēnēre locōs lætōs et amœna virēcta
fortūnātōrum nemorum sēdēsque beātās.
Largior hic campōs æther et lūmine vestit 640
purpureō, sōlemque suum, sua sīdera nōrunt.
pars in grāmineīs exercent membra palæstrīs,
contendunt lūdō et fulvā luctantur harēnā;
pars pedibus plaudunt chorēās et carmina dīcunt.
nec nōn Thrēicius longā cum veste sacerdōs 645
obloquitur numerīs septem discrīmina vōcum,
jamque eadem digitīs, jam pectine pulsat eburnō.
Hīc genus antīquum Teucrī, pulcherrima prōlēs, magnanimī hērōēs nātī meliōribus annīs,
Īlusque Assaracusque et Trōjæ Dardanus auctor. 650
arma procul currūsque virum mīrātur inānis;
stant terrā dēfīxæ hastæ passimque solūtī
per campum pāscuntur equī. quæ grātia currum
armōrumque fuit vīvīs, quæ cūra nitentīs
pāscere equōs, eadem sequitur tellūre repostōs. 655
cōnspicit, ecce, aliōs dextrā lævāque per herbam
vēscentīs lætumque chorō pæāna canentīs
inter odōrātum laurīs nemus, unde superne
plūrimus Ēridanī per silvam volvitur amnis.
Hīc manus ob patriam pugnandō vulnera passī, 660
quīque sacerdōtēs castī, dum vīta manēbat,
quīque piī vātēs et Phœbō digna locūtī,
inventās aut quī vītam excoluēre per artīs
quīque suī memorēs aliquōs fēcēre merendō:
omnibus hīs niveā cinguntur tempora vitta. 665
quōs circumfūsōs sīc est adfāta Sibylla,
Mūsæum ante omnīs (medium nam plūrima turba
hunc habet atque umerīs exstantem suspicit altīs):
'dīcite, fēlīcēs animæ tūque optime vātēs,
quæ regiō Anchīsēn, quis habet locus? illius ergō 670
vēnimus et magnōs Erebī trānāvimus amnīs. »
Atque huic respōnsum paucīs ita reddidit hērōs:
« nūllī certa domus; lūcīs habitāmus opācīs,
rīpārumque torōs et prāta recentia rīvīs
incolimus. sed vōs, sī fert ita corde voluntās, 675
hoc superāte jugum, et facilī jam trāmite sistam. »
Dīxit, et ante tulit gressum campōsque nitentīs
dēsuper ostentat; dehinc summa cacūmina linquunt.

At pater Anchīsēs penitus convalle virentī
inclūsās animās superumque ad lūmen itūrās 680
lūstrābat studiō recolēns, omnemque suōrum
forte recēnsēbat numerum, cārōsque nepōtēs
fātaque fortūnāsque virum mōrēsque manūsque.
Isque ubi tendentem adversum per grāmina vīdit
Ænēān, alacrīs palmās utrasque tetendit, 685
effūsæque genīs lacrimæ et vōx excidit ōre:
« Vēnistī tandem, tuaque exspectāta parentī
vīcit iter dūrum pietās? datur ōra tuērī,
nāte, tua et nōtās audīre et reddere vōcēs?
Sīc equidem dūcēbam animō rēbarque futūrum 690
tempora dīnumerāns, nec mē mea cūra fefellit.
Quās ego tē terrās et quanta per æquora vectum
accipiō! quantīs jactātum, nāte, perīclīs!
quam metuī nē quid Libyæ tibi rēgna nocērent! »
Ille autem: « Tua mē, genitor, tua trīstis imāgō 695
sæpius occurrēns hæc līmina tendere adēgit;
stant sale Tyrrhēnō classēs. dā jungere dextram,
dā, genitor, tēque amplexū nē subtrahe nostrō. »
Sīc memorāns largō flētū simul ōra rigābat.
Ter cōnātus ibī collō dare bracchia circum; 700
ter frūstrā comprēnsa manūs effūgit imāgō,
pār levibus ventīs volucrīque simillima somnō.
Intereā videt Ænēās in valle reductā
sēclūsum nemus et virgulta sonantia silvæ,
Lēthæumque domōs placidās quī prænatat amnem. 705
hunc circum innumeræ gentēs populīque volābant:
ac velutī in prātīs ubi apēs æstāte serēna
flōribus īnsīdunt variīs et candida circum
līlia funduntur, strepit omnīs murmure campus. 
Horrēscit vīsū subitō causāsque requīrit 710
īnscius Ænēās, quæ sint ea flūmina porrō,
quīve virī tantō complērint agmine rīpās.

Tum pater Anchīsēs: « Animæ, quibus altera fātō
corpora dēbentur, Lēthæī ad flūminis undam
sēcūrōs laticēs et longa oblīvia pōtant. 715
Hās equidem memorāre tibi atque ostendere cōram
jamprīdem, hanc prōlem cupiō ēnumerāre meōrum,
quō magis Ītaliā mēcum lætēre reperta. »
« Ō pater, anne aliquās ad cælum hinc īre putandum est
 sublīmīs animās iterumque ad tarda revertī 720
corpora? quæ lūcīs miserīs tam dīra cupīdō?
dīcam equidem nec tē suspēnsum, nāte, tenēbō »
suscipit Anchīsēs atque ōrdine singula pandit.
« Prīncipiō cælum ac terrās campōsque liquentīs
lūcentemque globum lūnæ Tītāniaque astra 725
spīritus intus alit, tōtamque īnfūsa per artūs
mēns agitat mōlem et magnō sē corpore miscet.
Inde hominum pecudumque genus vītæque volantum
et quæ marmoreō fert mōnstra sub æquore pontus.
Igneus est ōllīs vigor et cælestis orīgō 730
sēminibus, quantum nōn noxia corpora tardant
terrēnīque hebetant artūs moribundaque membra.
Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque aurās
dispiciunt clausæ tenebrīs et carcere cæcō.

Quīn et suprēmō cum lūmine vīta relīquit, 735
nōn tamen omne malum miserīs nec funditus omnēs
corporeæ excēdunt pestēs, penitusque necesse est
multa diū concrēta modīs inolēscere mīrīs.
ergō exercentur pœnīs veterumque malōrum
supplicia expendunt: aliæ panduntur inānēs 740
suspēnsæ ad ventōs, aliīs sub gurgite vastō
īnfectum ēluitur scelus aut exūritur ignī:
quisque suōs patimur mānīs. exinde per amplum
mittimur Ēlysium et paucī læta arva tenēmus,
dōnec longa diēs perfectō temporis orbe 745
concrētam exēmit lābem, pūrumque relinquit
ætherium sēnsum atque aurāī simplicis ignem.
 hās omnīs, ubi mīlle rotam volvēre per annōs,
Lēthæum ad fluvium deus ēvocat agmine magnō,
scīlicet immemorēs supera ut convexa revīsant 750
rūrsus, et incipiant in corpora velle revertī. »
Dīxerat Anchīsēs nātumque ūnāque Sibyllam
conventus trahit in mediōs turbamque sonantem,
et tumulum capit unde omnis longō ōrdine posset
 adversōs legere et venientum discere vultūs. 755
« Nunc age, Dardaniam prōlem quæ deinde sequātur
glōria, quī maneant Italā dē gente nepōtēs, inlūstrīs
animās nostrumque in nōmen itūrās,
expediam dictīs, et tē tua fāta docēbō.
Ille, vidēs, pūrā juvenis quī nītitur hastā, 760
proxima sorte tenet lūcīs loca, prīmus ad aurās
ætheriās Italō commixtus sanguine surget,
Silvius, Albānum nōmen, tua postuma prōlēs,
quem tibi longævō sērum Lāvīnia conjūnx
ēdūcet silvīs rēgem rēgumque parentem, 765
unde genus Longā nostrum dominābitur Albā.
proximus ille Procās, Trōjānæ glōria gentīs,
et Capys et Numitor et quī tē nōmine reddet
Silvius Ænēās, pariter pietāte vel armīs ēgregius,
sī umquam rēgnandam accēperit Albam. 770
quī juvenēs! quantās ostentant, aspice, vīrīs
atque umbrāta gerunt cīvīlī tempora quercū!
Hī tibi Nōmentum et Gabiōs urbemque Fīdēnam,
hī Collātīnās impōnent montibus arcēs,
Pōmetiōs Castrumque Inuī Bōlamque Coramque; 775
hæc tum nōmina erunt, nunc sunt sine nōmine terræ.
quīn et avō comitem sēsē Mauvortius addet
Rōmulus, Assaracī quem sanguinis Īlia māter
ēducet. vidēn,  ut geminæ stant vertice cristæ
et pater ipse suō superum jam signat honōre? 780
Ēn hūjus, nāte, auspiciīs illa incluta Rōmā
imperium terrīs, animōs æquābit Olympō,
septemque ūna sibī mūrō circumdabit arcēs,
fēlīx prōle virum: quālīs Berecyntia māter
invehitur currū Phrygiās turrīta per urbēs 785
læta deum partū, centum complexa nepōtēs,
omnīs cælicolās, omnīs supera alta tenentīs.
Hūc geminās nunc flecte aciēs, hanc aspice gentem
Rōmānōsque tuōs. hic Cæsar et omnis Iūlī
prōgeniēs magnum cælī ventūra sub axem. 790
Hic vir, hic est, tibi quem prōmittī sæpius audīs,
Augustus Cæsar, dīvī genus, aurea condet
sæcula quī rūrsus Latiō rēgnāta per arva
Sāturnō quondam, super et Garamantas et Indōs
prōferet imperium; jacet extrā sīdera tellūs, 795
extrā annī sōlisque viās, ubi cælifer Atlās
axem umerō torquet stēllīs ārdentibus aptum.
Hūjus in adventum jam nunc et Caspia rēgna
respōnsīs horrent dīvum et Mæōtia tellūs,
et septemgeminī turbant trepida ōstia Nīlī. 800
nec vērō Alcīdēs tantum tellūris obīvit,
fīxerit æripedem cervam licet, aut Erymanthī
pācārit nemora et Lernam tremefēcerit arcū;
nec quī pampineīs victor juga flectit habēnīs
Līber, agēns celsō Nȳsæ dē vertice tigrīs. 805
et dubitāmus adhūc virtūtem extendere factīs,
aut metus Ausoniā prohibet cōnsistere terrā?
Quis procul ille autem rāmīs īnsignis olīvæ
sacra ferēns? nōscō crīnīs incānaque menta
rēgis Rōmānī prīmam quī lēgibus urbem 810
fundābit, Curibus parvīs et paupere terrā
missus in imperium magnum. cui deinde subībit
ōtia quī rumpet patriæ residēsque movēbit
Tullus in arma virōs et jam dēsuēta triumphīs
agmina. quem juxtā sequitur jactantior Ancus 815
nunc quoque jam nimium gaudēns populāribus aurīs.
vīs et Tarquiniōs rēgēs animamque superbam
ultōris Brūtī, fascīsque vidēre receptōs?
cōnsulis imperium hīc prīmus sævāsque secūrīs
accipiet, nātōsque pater nova bella moventīs 820
ad pœnam pulchrā prō lībertāte vocābit,
īnfēlīx, utcumque ferent ea facta minōrēs:
vincet amor patriæ laudumque immēnsa cupīdō.
quīn Deciōs Drūsōsque procul sævumque secūrī
aspice Torquātum et referentem signa Camillum. 825

Illæ autem paribus quās fulgere cernis in armīs,
concordēs animæ nunc et dum nocte prementur,
Heu quantum inter sē bellum, sī lūmina vītæ
attigerint, quantās aciēs strāgemque ciēbunt,
aggeribus socer Alpīnīs atque arce Monœcī 830
dēscendēns, gener adversīs īnstrūctus Eōīs!
Nē, puerī, nē tanta animīs adsuēscite bella
neu patriæ validās in vīscera vertite vīrīs;
tūque prior, tū parce, genus quī dūcis Olympō,
 prōjice tēla manū, sanguis meus!— 835
ille triumphātā Capitōlia ad alta Corinthō
victor aget currum cæsīs īnsignis Achīvīs.
Ēruet ille Argōs Agamemnoniāsque Mycēnās
ipsumque Æacidēn, genus armipotentis Achillī,
ultus avōs Trōjæ templa et temerāta Minervæ. 840
quis tē, magne Catō, tacitum aut tē, Cosse, relinquat?
quis Gracchī genus aut geminōs, duo fulmina bellī,
Scīpiadās, clādem Libyæ, parvōque potentem
Fābricium vel tē sulcō, Serrāne, serentem?
quō fessum rapitis, Fabiī? tū Maximus ille es, 845
ūnus quī nōbīs cūnctandō restituis rem.
Excūdent aliī spīrantia mollius æra
(crēdō equidem), vīvōs dūcent dē marmore vultūs,
ōrābunt causās melius, cælīque meātūs
dēscrībent radiō et surgentia sīdera dīcent: 850
tū regere imperiō populōs, Rōmāne, mementō
(hæ tibi erunt artēs), pācīque impōnere mōrem,
parcere subjectīs et dēbellāre superbōs »
Sīc pater Anchīsēs, atque hæc mīrantibus addit:
'aspice, ut īnsignīs spoliīs Mārcellus opīmīs 855
ingreditur victorque virōs superēminet omnīs.
hic rem Rōmānam magnō turbante tumultū
 sistet eques, sternet Pœnōs Gallumque rebellem,
tertiaque arma patrī suspendet capta Quirīnō.'
atque hīc Ænēās (ūnā namque īre vidēbat 860
ēgregium fōrmā juvenem et fulgentibus armīs,
 sed frōns læta parum et dējectō lūmina vultū)
« quis, pater, ille, virum quī sīc comitātur euntem?
Fīlius, anne aliquis magnā dē stirpe nepōtum?
quī strepitus circā comitum! quantum īnstar in ipsō! 865
sed nox ātra caput trīstī circumvolat umbrā. »
Tum pater Anchīsēs lacrimīs ingressus obortīs:
« Ō gnāte, ingentem lūctum nē quære tuōrum;
ostendent terrīs hunc tantum fāta nec ultrā
esse sinent. nimium vōbīs Rōmāna propāgō 870
vīsa potēns, superī, propria hæc sī dōna fuissent.
quantōs ille virum magnam Māvortis ad urbem
campus aget gemitus! vel quæ, Tiberīne, vidēbis
fūnera, cum tumulum præterlābēre recentem!
nec puer Īliacā quisquam dē gente Latīnōs 875
in tantum spē tollet avōs, nec Rōmula quondam
ūllō sē tantum tellūs jactābit alumnō.
Heu pietās, heu prīsca fidēs invictaque bellō
dextera! nōn illī sē quisquam impūne tulisset
obvius armātō, seu cum pedes īret in hostem 880
seu spūmantis equī foderet calcāribus armōs.
Heu, miserande puer, sī quā fāta aspera rumpās,
tū Mārcellus eris. manibus date līlia plēnīs
purpureōs spargam flōrēs animamque nepōtis
hīs saltem accumulem dōnīs, et fungar inānī 885
mūnere.' sīc tōtā passim regiōne vagantur
āeris in campīs lātīs atque omnia lūstrant.
 quæ postquam Anchīsēs nātum per singula dūxit
incenditque animum fāmæ venientis amōre,
exim bella virō memorat quæ deinde gerenda, 890
Laurentīsque docet populōs urbemque Latīnī,
et quō quemque modō fugiatque feratque labōrem.
Sunt geminæ Somnī portæ, quārum altera fertur
cornea, quā vēris facilis datur exitus umbrīs,
altera candentī perfecta nitēns elephantō, 895
sed falsa ad cælum mittunt īnsomnia Mānēs.
Hīs ibi tum nātum Anchīsēs ūnāque Sibyllam
prōsequitur dictīs portāque ēmittit eburna,
ille viam secat ad nāvīs sociōsque revīsit.
Tum sē ad Cāiētæ rēctō fert līmite portum. 900
ancora dē prōrā jacitur; stant lītore puppēs.