P. VERGILĪ MARŌNIS

ÆNĒIDOS
LIBER TERTIUS

Et terrīs et altō






Nicolas Lakshmanan ēdidit
novā significantissimā interpūnctiōne
longīsque vocālibus notātīs


Aux humanistes très-modernes





codage typographique

Infectum
Perfectum

Indicatif – Subjonctif
Indicatif – Subjonctif
Passé
imparfait & plus-que-parfait
Présent
présent de narration
présent d’énonciation
parfait
Futur
futur & futur antérieur

    • Nous avons rangé les quelques impératifs dans l’infectum, selon l’arrangement traditionnel entre l’impératif présent et l’impératif futur.
    • Certains présents sont graissés : ils sont présents à la fois dans le temps du récit et dans le temps du locuteur. On peut les considérer comme des présents de vérité générale.
    • Les infinitifs de narration sont en italiques rouges.
        ◦ Les « laisses » sont délimitées par une lettrine et un blanc.
L’Énéide, chant III
Postquam rēs Asiæ, Priamīque ēvertere gentem
immeritam vīsum superīs — ceciditque superbum
Īlium, et omnis humō fūmat Neptūnia Troĵa —
dīversa exsilia et dēsertās quærere terrās
auguriīs agimur dīvum. Classemque sub ipsā
1Antandrō, et Phrygiæ mōlīmur montibus Īdæ,
— incertī quō fāta ferant, ubi sistere dētur —
Contrahimusque virōs. Vix prīma incēperat æstās,
et pater Anchīsēs dare fātīs vēla jubēbat.
Lītora cum patriæ lacrimāns, portūsque relinquō,
et campōs ubi Troĵa fuit, feror exsul in altum
cum sociīs nātōque, penātibus et magnīs dīs.

Terra procul, vastīs colitur Māvortia campīs :
Thrāces arant. Ācrī quondam rēgnāta 2Lycūrgō ;
hospitium antīquum Troĵæ ; sociīque penātēs —
dum fortūna fuit. Feror hūc, et lītore curvō
mœnia prīma locō — fātīs ingressus inīquīs.
3Æneadāsque meō nōmen dē nōmine fingō.
Sacra Diōnææ4 mātrī, dīvīsque ferēbam
auspicibus cœptōrum operum ; superōque nitentem
cælicolum rēgī, mactābam in lītore taurum.
	Forte fuit juxtā tumulus, quō cornea summō
virgulta, et dēnsīs hastīlibus horrida myrtus.
Accessī ; viridemque ab humō convellere silvam
cōnātus, rāmīs tegerem ut frondentibus ārās,
horrendum et dictū videō mīrābile mōnstrum.

Nam quæ prīma, solō ruptīs rādīcibus, arbōs
vellitur, hu͡ic ātrō līquuntūr sanguine guttæ,
et terram tābō maculant. Mihi frīgidus horror
membra quatit, gelidusque coit formīdine sanguis.
Rūrsus, et alterius lentum convellere vīmen
īnsequor, et causās penitus temptāre latentīs  :
āter et alterius sequitur dē cortice sanguis.
	Multa movēns animō, Nymphās venerābar agrestīs,
Grādīvumque patrem, Geticīs quī præsidet arvīs —
rīte secundārent vīsūs, ōmenque levārent.
Tertia sed postquam mājōre hastīlia nīsū
adgredior*, genibusque adversæ obluctor harēnæ
— ēloquar an sileam ? —, gemitus lacrimābilis īmō
audītur tumulō, et vōx reddita fertur ad aurīs :
	« Quid miserum, Ænēā, lacerās ? Jam parce sepultō,
parce piās scelerāre manūs. Nōn mē tibi Troĵa
externum tulit5, aut cruor hic dē stīpite mānat.
Heu fuge crūdēlīs terrās, fuge lītus avārum :
nam Polydōrus ego. Hīc cōnfīxum6 ferrea tēxit
tēlōrum seges, et jaculīs incrēvit* acūtīs. »
Tum vērō ancipitī mentem formīdine pressus,
obstipuī*, stetēruntque comæ, et vōx faucibus hæsit.

Hunc Polydōrum, aurī quondam cum pondere magnō,
īnfēlīx Priamus fūrtim mandārat alendum
Thrēiciō rēgī, cum jam diffīderet armīs
Dardaniæ, cingīque urbem obsidiōne vidēret.
Ille — ut opēs frāctæ Teucrum, et Fortūna recessit,
rēs Agamemnoniās, victrīciaque arma secūtus —
fās omne abrumpit : Polydōrum obtruncat*, et aurō
vī potītur. Quid nōn mortālia pectora cōgis,
aurī sacra famēs !
				Postquam pavor ossa relīquit,
dēlēctōs populī ad procerēs, prīmumque parentem,
mōnstra deum referō ; et quæ sit sententia poscō.
Omnibus īdem animus : scelerātā excēdere terrā,
linquī pollūtum hospitium, et dare classibus Austrōs.
	Ergō īnstaurāmus Polydōrō fūnus, et ingēns
aggeritur tumulō tellūs. Stant Mānibus āræ —
cæruleīs mæstæ vittīs, ātrāque cupressō,
et circum Īliadēs, crīnem dē mōre solūtæ.
Īnferimus tepidō spūmantia cymbia lacte,
sanguinis et sacrī paterās, animamque sepulcrō
condimus ; et magnā suprēmum vōce ciēmus7.

Inde ubi prīma fidēs pelagō, plācātaque ventī
dant maria, et lēnis crepitāns 8vocat Auster in altum,
dēdūcunt sociī nāvīs ; et lītora complent.
Prōvehimur portū ; terræque urbēsque recēdunt.
	Sacra marī colitur mediō grātissima tellūs,
Nēreidum 9mātrī et Neptūnō Ægæō.
Quam pius 10Arquitenēns, ōrās et lītora circum
errantem, Myconō ē celsā Gyarōque, revīnxit ;
immōtamque colī dedit, et contemnere ventōs.
	Hūc feror ; hæc fessōs tūtō placidissima portū
accipit. Ēgressī, venerāmur Apollinis urbem ;
rēx Anius, rēx īdem hominum Phœbīque sacerdōs,
vittīs et sacrā redimītus tempora laurō,
occurrit* : veterem Anchīsēn agnōvit* amīcum.
Jungimus hospitiō dextrās ; et tēcta subīmus.

Templa deī, saxō venerābar strūcta vetustō :
« Dā propriam, 11Thymbræe, domum ; dā mœnia fessīs,
et genus et mānsūram urbem ; servā altera Troĵæ
Pergama, rēliquiās Danaum atque immītis Achillī.
Quem sequimur ? quōve īre jubēs ? ubi pōnere sēdēs ?
dā, pater, augurium atque animīs inlābere nostrīs. »
	12Vix ea fātus eram : tremere omnia vīsa repente,
līminaque laurusque deī ; tōtusque movērī
mōns circum ; et mūgīre adytīs cortīna reclūsīs.
Summissī petimus terram et vōx fertur ad aurīs :
« Dardanidæ dūrī, quæ vōs ā stirpe parentum
prīma tulit tellūs, eadem vōs ūbere lætō
accipiet reducēs. Antīquam exquīrite mātrem.
Hīc domus Ænēæ cūnctīs dominābitur ōrīs
et nātī nātōrum et quī nāscentur ab illīs. »

Hæc Phœbus. Mixtōque ingēns exorta tumultū
lætitia ; et cūnctī, quæ sint ea mœnia quærunt —
quō Phœbus vocet, errantis jubeatque revertī.
Tum genitor, veterum volvēns monimenta virōrum,
	« Audītē, ō procerēs, ait, et spēs discite vestrās.
Crēta Jovis magnī, mediō jacet īnsula pontō,
mōns Īdæus ubi, et gentis cūnābula nostræ.
Centum urbēs habitant magnās, ūberrima rēgna.
Maximus unde pater, sī rīte audīta recordor,
Teucrus Rhœtēās prīmum est advectus in ōrās,
optāvitque locum rēgnō — nōndum Īlium et arcēs
Pergameæ steterant : habitābant vallibus īmīs.
Hinc māter cultrīx 13Cybelī, Corybantiaque æra14,
Īdæumque nemus, hinc fīda silentia sacrīs,
et jūnctī, currum dominæ subiēre leōnēs.
Ergō agite, et dīvum dūcunt quā jussa sequāmur :
plācēmus ventōs, et Cnōsia rēgna petāmus.
Nec longō distant cursū : modo Juppiter adsit,
tertia lūx classem Crētæīs sistet in ōrīs. »
	Sīc fātūs, meritōs ārīs mactāvit honōrēs :
taurum Neptūnō ; taurum tibi, pulcher Apollō ;
nigram Hiemī pecudem ; Zephyrīs fēlīcibus albam.

Fāma volat : pulsum, rēgnīs cessisse paternīs
Īdomenēa ducem ; dēsertaque lītora Crētæ ,
hoste vacāre domum, sēdēsque astāre relictās.
Linquimus Ortygiæ portūs ; pelagōque volāmus :
bacchātamque jugīs Naxōn, viridemque Donūsam,
Ōlearōn, niveamque Parōn, sparsāsque per æquor
Cȳcladas, et crēbrīs legimus freta concita terrīs.
Nauticus exoritur, variō certāmine, clāmor :
hortantur sociī Crētam, proavōsque petāmus.
	Prōsequitur, surgēns ā puppī, ventus euntīs ;
et tandem, antīquīs Cūrētum adlābimur ōrīs.
Ergō avidus mūrōs optātæ mōlior urbis ;
Pergameamque vocō. Et lætam cognōmine gentem
hortor amāre focōs, arcemque attollere tēctīs.

Jamque, ferē siccō subductæ lītore puppēs, 
cōnūbiīs arvīsque novīs operāta juventūs,
jūra domōsque dabam, subitō cum, tābida membrīs,
corruptō cælī tractū, miserandaque vēnit
arboribusque satīsque luēs, et lētifer annus.
Linquēbant dulcīs animās ; aut ægra trahēbant
corpora. Tum sterilīs exūrere Sīrius agrōs ;
ārēbant herbæ, et vīctum seges ægra negābat.
	Rūrsus ad ōrāclum Ortygiæ, Phœbumque remēnsō
hortātur pater īre marī, veniamque precārī,
quam fessīs fīnem rēbus ferat, unde labōrum
temptāre auxilium jubeat, quō vertere cursūs.
	Nox erat ; et terrīs animālia somnus habēbat.
Effigiēs sacræ dīvum Phrygiīque penātēs,
quōs mēcum ā Troĵā, mediīsque ex ignibus urbis,
extuleram, vīsī ante oculōs astāre jacentis
in somnīs15, multō manifēstī lūmine,
quā sē plēna per īnsertās fundēbat lūna fenestrās.

Tum sīc adfārī, et cūrās hīs dēmere dictīs :
« Quod tibi, dēlātō Ortygiam, dictūrus Apollō est,
hīc canit ; et tua nōs ēn ultrō ad līmina mittit.
Nōs tē, Dardaniā incēnsā, tuaque arma secūtī,
nōs tumidum, sub tē, permēnsī classibus æquor —
īdem, ventūrōs tollēmus in astra nepōtēs ;
imperiumque urbī dabimus. Tū mœnia magnīs
magna parā ; longumque fugæ nē linque labōrem :
mūtandæ sēdēs. Nōn hæc tibi lītora suāsit
Dēlius, aut Crētæ jussit cōnsīdere Apollō.
	Est locus — Hesperiam Grāī cognōmine dīcunt —
terra antīqua, potēns armīs atque ūbere glæbæ ;
Œnōtrī coluēre virī ; nunc fāma : minōrēs16
Ītaliam dīxisse, ducis dē nōmine, gentem.
Hæ nōbīs propriæ sēdēs ; hinc Dardanus ortus,
Īasiusque pater : genus ā quō prīncipe nostrum.
	Surge age ; et hæc lætus longævō dicta parentī
haud dubitanda refer : Corythum17 terrāsque requīrat
Ausoniās ; Dictæa negat tibi Juppiter arva. »

Tālibus attonitus vīsīs, et vōce deōrum
— nec sopor illud erat, sed cōram agnōscere vultūs,
vēlātāsque comās, præsentiaque ōra vidēbar ;
tum gelidus tōtō mānābat corpore sūdor —
corripiō ē strātīs corpus ; tendōque supīnās
ad cælum cum vōce manūs ; et mūnera lībō
intemerāta focīs. Perfectō lætus honōre,
Anchīsēn faciō certum ; remque ōrdine pandō.
	Agnōvit prōlem ambiguam, geminōsque parentīs,
sēque novō veterum dēceptum errōre locōrum.
Tum memorat : « Nāte, Īliacīs exercite fātīs,
sōla mihī, tālis cāsūs Cassandra canēbat.
Nunc repetō hæc generī portendere dēbita nostrō,
et sæpe Hesperiam, sæpe Ītala rēgna vocāre.
Sed quis ad Hesperiæ ventūrōs lītora Teucrōs
crēderet ? Aut quem tum vātēs Cassandra movēret ?
Cēdāmus Phœbō ; et monitī meliōra sequāmur. »
	Sīc ait, et cūnctī dictō pārēmus ovantēs.

Hanc quoque dēserimus sēdem ; paucīsque relictīs,
vēla damus ; vastumque cavā trabe currimus æquor.
Postquam altum tenuēre ratēs, nec jam amplius ūllæ
appārent* terræ — cælum undique et undique pontus —,
tum mihi cæruleus suprā caput astitit imber,
noctem hiememque ferēns, et inhorruit unda tenebrīs.
	Continuō ventī volvunt mare ; magnaque surgunt
æquora. Dispersī jactāmur gurgite vastō.
Involvēre diem nimbī ; et nox ūmida cælum
abstulit. Ingeminant abruptīs nūbibus ignēs ;
excutimur cursū et cæcīs errāmus in undīs.
Ipse diem noctemque negat discernere cælō,
nec meminisse viæ mediā Palinūrus in undā.

Trīs adeō incertōs, cæcā cālīgine, sōlēs
errāmus pelagō, totidem sine sīdere noctēs.
Quārtō terra diē prīmum sē attollere tandem
vīsa, aperīre procul montīs, ac volvere fūmum.
Vēla cadunt, rēmīs īnsurgimus ; haud mora, nautæ
adnīxī torquent spūmās, et cærula verrunt.
	Servātum ex undīs, Strophadum mē lītora prīmum
excipiunt. Strophadēs Graĵō stant nōmine dictæ
īnsulæ, Īoniō in magnō — quās dīra Celænō
Harpy̯iæque colunt aliæ, Phīnēia postquam
clausa domus, mēnsāsque metū līquēre priōrēs.
Trīstius haud illīs mōnstrum, nec sævior ūlla
pestis, et īra deum Stygiīs sēsē extulit undīs :
Virgineī volucrum vultūs, fœdissima ventris
prōluviēs, uncæque manūs, et pallida semper
ōra famē.

Hūc ubi dēlātī portūs intrāvimus : ecce
læta boum passim campīs armenta vidēmus,
caprigenumque pecus, nūllō cūstōde, per herbās.
Inruimus ferrō ; et dīvōs ipsumque vocāmus,
in partem prædamque, Jovem. Tum lītore curvō
exstruimusque torōs ; dapibusque epulāmur opīmīs.
At subitæ, horrificō lāpsū dē montibus, adsunt
Harpy̯iæ. Et magnīs quatiunt clangōribus ālās ;
dīripiuntque dapēs ; contāctūque omnia fœdant
immundō. Tum* vōx tætrum dīra inter odōrem.
	Rūrsum in sēcessū longō, sub rūpe cavātā,
arboribus clausī circum, atque horrentibus umbrīs,
īnstruimus mēnsās ; ārīsque repōnimus ignem.
Rūrsum, ex dīversō cælī cæcīsque latebrīs,
turba sonāns prædam pedibus circumvolat uncīs ;
polluit ōre dapēs. Sociīs tunc arma capessant
ēdīcō, et dīrā bellum cum gente gerendum.
	Haud secus ac jussī faciunt : tēctōsque per herbam
dispōnunt ēnsīs ; et scūta latentia condunt.
Ergō, ubi dēlāpsæ, sonitum per curva dedēre
lītora, dat signum speculā Mīsēnus ab altā,
ære cavō. Invādunt sociī et nova prœlia temptant :
obscēnās pelagī ferrō fœdāre volucrīs.
Sed neque vim plūmīs ūllam, nec vulnera tergō,
accipiunt ; celerīque fugā sub sīdera lāpsæ,
sēmēsam prædam et vestīgia fœda relinquunt.

Ūna, in præcelsā cōnsēdit rūpe Celænō,
īnfēlīx vātēs ; rumpitque hanc pectore vōcem :
	« Bellum etiam prō cæde boum strātīsque juvencīs,
Lāomedontiadæ, bellumne īnferre parātīs ?
et patriō Harpy̯iās īnsontīs pellere rēgnō ?
Accipite ergō animīs, atque hæc mea fīgite dicta :
quæ Phœbō pater omnipotēns, mihi Phœbus Apollō
prædīxit, vōbīs Furiārum ego maxima pandō.
Ītaliam cursū petitis, ventīsque vocātis :
ībitis Ītaliam ; portūsque intrāre licēbit.
Sed nōn ante datam cingētis mœnibus urbem
quam vōs dīra famēs, nostræque injūria cædis,
ambēsās subigat mālīs absūmere mēnsās. »
	Dīxit ; et in silvam, pennīs ablāta, refūgit.

At sociīs, subitā gelidus formīdine, sanguis
dēriguit : cecidēre animī, nec jam amplius armīs,
sed vōtīs precibusque jubent exposcere pācem,
sīve deæ seu sint dīræ obscēnæque volucrēs.
	Et pater Anchīsēs, passīs dē lītore palmīs,
nūmina magna vocat ; meritōsque indīcit honōrēs18 :
« Dī, prohibēte minās ; dī, tālem āvertite cāsum,
et placidī servāte piōs ! » Tum lītore fūnem
dēripere, excussōsque jubet laxāre rudentīs.
	Tendunt vēla Notī : fugimus spūmantibus undīs,
quā cursum ventusque gubernātorque vocābat.

Jam mediō appāret flūctū : nemorōsā Zacynthōs,
Dūlichiumque, Samēque, et Nēritos ardua saxīs.
Effugimus scopulōs Ithacæ, Lāertia rēgna ;
et terram altrīcem sævī exsecrāmur Ulixī.
Mox, et Leucātæ nimbōsa cacūmina montis,
et formīdātus nautīs aperītur Apollō.
Hunc petimus fessī ; et parvæ succēdimus urbī.
	Ancora dē prōrā jacitur, stant lītore puppēs.
Ergō, īnspērātā tandem tellūre potītī,
lūstrāmurque Jovī ; vōtīsque incendimus ārās ;
Actiaque Īliacīs, celebrāmus lītora lūdīs.
Exercent patriās, oleō lābente, palæstrās
nūdātī sociī : juvat ēvāsisse tot urbēs
Argolicās, mediōsque fugam tenuisse per hostīs.

Intereā magnum sōl circumvolvitur annum ;
et glaciālis hiems Aquilōnibus asperat undās.
Ære cavō clipeum, magnī gestāmen Abantis,
postibus adversīs fīgō ; et rem carmine signō :
Ænēās hæc dē Danaīs victōribus arma.
	Linquere tum portūs jubeō, et cōnsīdere trānstrīs.
Certātim sociī feriunt mare ; et æquora verrunt.
Prōtinus āeriās Phæācum abscondimus arcēs ;
lītoraque Ēpīrī legimus ; portūque subīmus
Chāoniō ; et celsam Būthrōtī accēdimus urbem.
	Hīc incrēdibilis rērum fāma occupat aurīs :
« Prīamidēn Helenum Grājās rēgnāre per urbīs,
conjugiō Æacidæ Pyrrhī, scēptrīsque, potītum ;
et patriō Andromachēn iterum cessisse19 marītō. »
Obstipuī ; mīrōque incēnsum pectus amōre
compellāre virum, et cāsūs cognōscere tantōs.

Prōgredior portū, classīs et lītora linquēns,
sollemnīs cum forte dapēs, et trīstia dōna,
ante urbem in lūcō, falsī Sīmœntis ad undam,
lībābat cinerī Andromachē. Mānīsque vocābat
Hectoreum ad tumulum, viridī quem cæspite inānem20 —
et geminās, causam21 lacrimīs, sacrāverat ārās.
	Ut mē cōnspexit venientem, et Troĵā circum
arma āmēns vīdit, magnīs exterrita mōnstrīs
dēriguit vīsū in mediō. calor ossa relīquit :
lābitur. Et longō vix tandem tempore fātur :
« Vērane tē faciēs, vērus mihi nūntius adfers,
nāte deā ? Vīvisne ? Aut, sī lūx alma recessit22,
Hector ubi est ? » Dīxit, lacrimāsque effūdit et omnem
implēvit clāmōre locum. Vix pauca furentī
subjiciō ; et rārīs turbātus vōcibus hīscō :
« Vīvō equidem ; vītamque extrēma per omnia dūcō :
nē dubitā ; nam vēra vidēs.
Heu ! quis tē cāsus, dējectam conjuge tantō,
excipit, aut quæ digna satis fortūna revīsit,
Hectoris Andromachē ? Pyrrhīn23 cōnūbia servās ? »

Dējēcit vultum ; et dēmissā vōce locūta est :
« Ō fēlīx, ūna ante aliās, Priamēia virgō,
hostīlem ad tumulum Troĵæ, sub mœnibus altīs
jussa morī, quæ sortītūs nōn pertulit ūllōs,
nec victōris erī tetigit captīva cubīle !
Nōs patriā incēnsā, dīversa per æquora vectæ,
stirpis Achillēæ fastūs, juvenemque superbum,
servitiō ēnīxæ, tulimus. Quī, de͡inde secūtus
Lēdæam Hermionēn, Lacedæmoniōsque hymenæōs,
mē famulō, famulamque Helenō trānsmīsit habendam.
	Ast illum, ēreptæ magnō flammātus amōre,
conjugis, et scelerum furiīs agitātus, Orestēs
excipit incautum ; patriāsque obtruncat ad ārās.
morte Neoptolemī, rēgnōrum reddita cessit
pars Helenō. Quī Chāoniōs cognōmine campōs
Chāoniamque omnem, Troĵānō ā Chāone, dīxit ;
Pergamaque, Īliacamque jugīs hanc addidit arcem.
	Sed tibi, quī cursum ventī, quæ fāta dedēre ?
Aut quisnam ignārum nostrīs deus appulit ōrīs ?
Quid puer Ascanius ? superatne et vēscitur aura ?
Quem tibi jam Troĵā…
Ecqua tamen puerō est āmissæ cūra parentis ?
Ecquid in antīquam virtūtem animōsque virīlīs,
et pater Ænēās, et avunculus excitat Hector ? »

Tālia fundēbat lacrimāns ; longōsque ciēbat
incassum flētūs, cum sēsē ā mœnibus hērōs
Prīamidēs, multīs Helenus comitantibus, adfert.
	Agnōscitque suōs ; lætusque ad līmina dūcit,
et multum lacrimās, verba inter singula, fundit.
Prōcēdō et parvam Troĵam, simulātaque magnīs
Pergama, et ārentem Xanthī cognōmine rīvum,
agnōscō. Scææque amplector līmina portæ ;
nec nōn et Teucrī, sociā simul urbe, fruuntur.
	Illōs porticibus rēx accipiēbat in amplīs :
aulāī mediō, lībābant pōcula Bacchī,
impositīs aurō dapibus ; paterāsque tenēbant.
Jamque diēs alterque diēs prōcessit, et auræ
vēla vocant ; tumidōque īnflātur carbasus24 Austrō.

Hīs vātem adgredior dictīs ; ac tālia quæsō :
« Troĵugena, interpres dīvum, quī nūmina Phœbī,
quī tripodas Clariī et laurūs, quī sīdera sentīs
— et volucrum linguās, et præpetis ōmina pennæ —
fāre age. Namque omnem cursum mihi prōspera dīxit
rēligiō ; et cūnctī su͡āsērunt nūmine dīvī
Ītaliam petere et terrās temptāre repostās.
Sōla novum, dictūque nefās, Harpy͡ia Celænō
prōdigium canit ; et trīstis dēnūntiat īrās,
obscēnamque famem : quæ prīma perīcula vītō ?
Quidve sequēns tantōs possim superāre labōrēs ? »

Hīc, Helenus, cæsīs prīmum dē mōre juvencīs,
exōrat pācem dīvum ; vittāsque resolvit
sacrātī capitis. Mēque ad tua līmina, Phœbe,
ipse manū, multō suspēnsum nūmine, dūcit ;
atque hæc de͡inde canit, dīvīnō ex ōre sacerdōs :
	« Nāte deā, nam tē mājōribus īre per altum
auspiciīs manifēsta fidēs  : sīc fāta deum rēx
sortītur volvitque vicēs ; is vertitur ōrdō.
Pauca tibi ē multīs, quō tūtior hospita lūstrēs
æquora, et Ausoniō possīs cōnsīdere portū,
expediam dictīs ; prohibent nam cētera Parcæ
scīre Helenum ; fārīque vetat Sāturnia Jūnō.
Prīncipiō Ītaliam, quam tū jam rēre propinquam
— vīcīnōsque, ignāre, parās invādere portūs ! —
longa procul, longīs via dīvidit invia terrīs.
Ante, et Trīnacriā lentandus rēmus in undā,
et salis Ausoniī lūstrandum nāvibus æquor,
īnfernīque lacūs, Æææque īnsula Circæ,
quam tūtā, possīs urbem compōnere, terrā. »

« Signa tibī dīcam ; tū, condita mente tenētō :
cum, tibi sollicitō, sēcrētī ad flūminis undam,
lītoreīs ingēns inventa sub īlicibus, sūs,
trīgintā capitum fētūs ēnīxa, jacēbit,
alba solō recubāns, albī circum ūbera nātī,
is locus urbis erit ; requiēs ea certa labōrum.
Nec tū mēnsārum morsūs horrēsce futūrōs :
fāta viam invenient ; aderitque vocātus Apollō.
	Hās autem terrās, Italīque hanc lītoris ōram,
proxima quæ nostrī perfunditur æquoris æstū,
effuge : cūncta malīs habitantur mœnia Grājīs.
Hīc, et Nāryciī25 posuērunt mœnia Locrī,
et Sallentīnōs26 obsēdit mīlite campōs
Lyctius27 Īdomene͡us. Hīc, illa ducis Melibœī28
parva, Philoctētæ subnīxa Petēlia29 mūrō.
	Quīn ubi trānsmissæ steterint trāns æquora classēs,
et, positīs ārīs, jam vōta in lītore solvēs,
purpureō vēlāre comās adopertus amictū,
nē quā, inter sānctōs ignīs in honōre deōrum,
hostīlis faciēs occurrat, et ōmina turbet.
Hunc sociī mōrem sacrōrum, hunc ipse tenētō ;
hāc castī maneant in rēligiōne nepōtēs.

« Ast ubi dīgressum, Siculæ tē admōverit ōræ
ventus, et angustī rārēscent claustra Pelōrī30,
læva tibī tellūs ; et longō læva petantur
æquora circuitū ; dextrum fuge lītus et undās.
Hæc loca vī quondam, et vastā convulsa ruīnā,
— tantum ævī longinqua valet mūtāre vetustās —
dissiluisse ferunt, cum prōtinus utraque tellūs
ūna foret : vēnit mediō vī pontus ; et undīs
Hesperium Siculō latus abscidit, arvaque et urbēs
lītore dīductās, angustō interluit æstū.
	Dextrum Scylla latus, lævum implācāta Charybdis
obsidet ; atque īmō barathrī ter gurgite vastōs
sorbet in abruptum flūctūs. Rūrsusque sub aurās
ērigit alternōs ; et sīdera verberat unda.
At Scyllam cæcīs cohibet spēlunca latebrīs,
ōra exsertantem et nāvīs in saxa trahentem.
Prīma hominis faciēs, et pulchrō pectore virgō
pūbe tenus ; postrēma immānī corpore pistrix,
delphīnum caudās uterō commissa lupōrum.
Præstat Trīnacriī mētās31 lūstrāre Pachȳnī
cessantem, longōs et circumflectere cursūs,
quam semel īnfōrmem vastō vīdisse sub antrō
Scyllam, et cæruleīs canibus resonantia saxa.
	Prætereā, sī qua est Helenō prūdentia vātī,
sī qua fidēs, animum sī vērīs implet Apollō,
ūnum illud tibi, nāte deā, prōque omnibus ūnum
prædīcam, et repetēns iterumque iterumque monēbō :
Jūnōnis magnæ prīmum prece nūmen adōrā,
Jūnōnī cane vōta libēns, dominamque potentem
supplicibus superā dōnīs. Sīc dēnique victor
Trīnacriā fīnīs Italōs mittēre relictā.

« Hūc ubi dēlātus, Cūmæam accesseris urbem,
dīvīnōsque lacūs et Averna sonantia silvīs,
īnsānam vātem aspiciēs, quæ rūpe sub īmā
fāta canit, foliīsque notās et nōmina mandat.
Quæcumque in foliīs dēscrīpsit carmina virgō,
dīgerit in numerum, atque antrō sēclūsa relinquit :
illa manent immōta locīs, neque ab ōrdine cēdunt.
Vērum eadem, versō tenuīs cum cardine ventus
impulit et tenerās turbāvit jānua frondēs,
numquam de͡inde cavō volitantia prēndere saxō
nec revocāre sitūs aut jungere carmina cūrat :
incōnsultī abeunt sēdemque ōdēre Sibyllæ.
Hīc tibi nē qua moræ fuerint dispendia tantī,
quamvīs increpitent sociī et vī cursus in altum
vēla vocet, possīsque sinūs implēre secundōs,
quīn adeās vātem, precibusque ōrācula poscās
ipsa canat, vōcemque volēns, atque ōra resolvat.
Illa tibi Ītaliæ populōs, ventūraque bella,
et quō quemque modō fugiāsque ferāsque labōrem
expediet, cursusque dabit venerāta secundōs.
Hæc sunt quæ nostrā liceat tē vōce monērī.
Vāde age, et ingentem factīs fer ad æthera Troĵam. »

Quæ postquam vātēs sīc ōre effātus amīcō est,
dōna dehinc aurō gravia ac sectō elephantō
imperat ad nāvīs ferrī, stīpatque carīnīs :
ingēns argentum, Dōdōnæōsque lebētās,

lōrīcam cōnsertam hāmīs, aurōque trilīcem ;
et cōnum īnsignis galeæ, cristāsque comantīs —
arma Neoptolemī. Sunt et sua dōna parentī.
Addit equōs, additque ducēs ;
rēmigium supplet ; sociōs simul īnstruit armīs.
Intereā classem vēlīs aptāre jubēbat
Anchīsēs, fieret ventō mora nē qua ferentī.
	Quem Phœbī interpres multō compellat honōre :
« Conjugiō, Anchīsā, Veneris dignāte superbō,
cūra deum, bis Pergameīs ērepte ruīnīs,
ecce tibi Ausoniæ tellūs : hanc arripe vēlīs.
Et tamen hanc pelagō præterlābāre necesse est :
Ausoniæ pars illa procul quam pandit Apollō.
Vāde, ait, ō fēlīx nātī pietāte. Quid ultrā
prōvehor et fandō surgentīs dēmoror Austrōs ? »

Nec minus, Andromachē, dīgressū mæsta suprēmō,
fert pictūrātās aurī subtēmine vestīs,
et Phrygiam Ascaniō chlamydem — nec cēdit honōre !
Textilibusque onerat dōnīs, ac tālia fātur :
« Accipe et hæc, manuum tibi quæ monimenta meārum
sint, puer, et longum Andromachæ testentur amōrem,
conjugis Hectoreæ. Cape dōna extrēma tuōrum,
ō mihi sōla meī super Astyanactis imāgō !
Sīc oculōs, sīc ille manūs, sīc ōra ferēbat ;
et nunc æquālī tēcum pūbēsceret ævō. »
	Hōs ego dīgrediēns lacrimīs adfābar obortīs :
« Vīvite fēlīcēs, quibus est fortūna perācta
jam sua : nōs alia ex aliīs in fāta vocāmur.
Vōbīs parta quiēs : nūllum maris æquor arandum,
arva neque Ausoniæ semper cēdentia retrō
quærenda. Effigiem Xanthī Troĵamque vidētis,
quam vestræ fēcēre manūs, meliōribus, optō,
auspiciīs, et quæ fuerit minus obvia Grājīs !
	Sī quandō Thybrim, vīcīnaque Thybridis arva,
intrārō, gentīque meæ data mœnia cernam,
cognātās urbēs ōlim, populōsque propinquōs —
Ēpīrō Hesperiam, quibus īdem Dardanus auctor
atque īdem cāsūs — ūnam faciēmus, utramque
Troĵam animīs : maneat nostrōs ea cūra nepōtēs. »

Prōvehimur pelagō vīcīna Ceraunia juxtā,
unde iter Ītaliam32, cursusque brevissimus undīs.
Sōl ruit intereā ; et montēs umbrantur opācī.
Sternimur optātæ gremiō tellūris, ad undam,
sortītī rēmōs ; passimque in lītore siccō
corpora cūrāmus ; fessōs sopor inrigat artūs.
	Necdum orbem medium Nox Hōrīs ācta subībat :
haud sēgnis strātō surgit Palinūrus, et omnīs
explōrat ventōs, atque auribus āera captat ;
sīdera cūncta notat tacitō lābentia cælō,
Arctūrum pluviāsque Hyadas geminōsque Triōnēs,
armātumque aurō circumspicit Ōrīōna.
Postquam cūncta videt cælō cōnstāre serēnō,
dat clārum ē puppī signum ; nōs castra movēmus
temptāmusque viam et vēlōrum pandimus ālās.
	Jamque rubēscēbat stēllīs Aurōra fugātis,
cum procul, obscūrōs collīs, humilemque vidēmus
Ītaliam. Ītaliam prīmus conclāmat Achātēs ;
Ītaliam lætō sociī clāmōre salūtant.

Tum pater Anchīsēs magnum crātēra corōnā
induit, implēvitque merō ; dīvōsque vocāvit,
stāns celsa in puppī :
« Dī maris et terræ tempestātumque potentēs,
ferte viam ventō facilem, et spīrāte secundī ! »
Crebrēscunt optātæ auræ portusque patēscit
jam propior ; templumque appāret in arce Minervæ.
Vēla legunt sociī et prōrās ad lītora torquent.
Portus ab Eurōō flūctū curvātus in arcum,
objectæ salsā spūmant aspergine cautēs,
ipse latet : geminō dēmittunt bracchia mūrō
turrītī scopulī ; refugitque ab lītore templum.
	Quattuor hīc, prīmum ōmen, equōs in grāmine vīdī
tondentīs campum lātē, candōre nivālī.
Et pater Anchīsēs : « Bellum, ō terra hospita, portās :
bellō armantur equī, bellum hæc armenta minantur.
Sed tamen īdem ōlim currū succēdere suētī
quadripedēs, et frēna jugō concordia ferre :
Spēs et pācis, » ait. Tum nūmina sāncta precāmur
Palladis armisonæ, quæ prīma accēpit ovantīs ;
et capita ante ārās Phrygiō vēlāmur amictū,
præceptīsque Helenī, dederat quæ maxima, rīte
Jūnōnī Argīvæ jussōs adolēmus honōrēs.

Haud mora, continuō perfectīs ōrdine vōtīs
cornua vēlātārum obvertimus antemnārum,
Grājugenumque domōs suspectaque linquimus arva.
Hinc sinus Herculeī (sī vēra est fāma) Tarentī
cernitur, attollit sē dīva Lacīnia contrā,
Caulōnisque arcēs et nāvifragum Scylacēum.
Tum procul ē flūctū Trīnacria cernitur Ætnā,
et gemitum ingentem pelagī pulsātaque saxa
audīmus longē, frāctāsque ad lītora vōcēs ;
exsultantque vada, atque æstū miscentur harēnæ.
	Et pater Anchīsēs : « Nīmīrum hīc illa Charybdis :
hōs Helenus scopulōs, hæc saxa horrenda canēbat.
Ēripite, ō sociī ; pariterque īnsurgite rēmīs. »
Haud minus ac jussī faciunt, prīmusque rudentem
contorsit lævās prōram Palinūrus ad undās ;
lævam cūncta cohors rēmīs ventīsque petīvit.
Tollimur in cælum curvātō gurgite, et īdem
subducta ad Mānīs īmōs dēsēdimus undā.
Ter scopulī clāmōrem inter cava saxa dedēre,
ter spūmam ēlīsam et rōrantia vīdimus astra.

Intereā fessōs ventus cum sōle relīquit,
ignārīque viæ Cyclōpum adlābimur ōrīs.
	Portus, ab accessū ventōrum, immōtus et ingēns
ipse. Sed horrificīs juxtā tonat Ætna ruīnīs ;
interdumque ātram prōrumpit ad æthera nūbem —
turbine fūmantem piceō, et candente favīllā.
Attollitque globōs flammārum ; et sīdera lambit.
Interdum scopulōs, āvulsaque vīscera montis,
ērigit ēructāns ; liquefactaque saxa sub aurās
cum gemitū glomerat ; fundōque exæstuat īmō.
Fāma est Enceladī sēmustum fulmine corpus
urgērī mōle hāc, ingentemque īnsuper Ætnam
impositam ruptīs flammam exspīrāre camīnīs,
et fessum quotiēns mūtet latus, intremere omnem
murmure Trīnacriam et cælum subtexere fūmō.
	Noctem illam, tēctī silvīs, immānia mōnstra
perferimus, nec quæ sonitum det causa vidēmus.
Nam neque erant astrōrum ignēs nec lūcidus æthra
sīdereā polus, obscūrō sed nūbila cælō,
et lūnam in nimbō nox intempesta tenēbat.

Postera jamque diēs prīmō surgēbat Eōō
ūmentemque Aurōra polō dimōverat umbram,
cum subitō ē silvīs, maciē cōnfecta suprēmā,
ignōtī nova fōrma virī, miserandaque cultū,
prōcēdit ; supplexque manūs ad lītora tendit.
Respicimus. Dīra inluviēs, immissaque barba,
cōnsertum tegimen spīnīs. At cētera Grājus ;
et quondam patriīs ad Troĵam missus in armīs.
	Isque ubi Dardaniōs habitūs, et Trōïa vīdit
arma procul, paulum aspectū conterritus hæsit
continuitque gradum… Mox sēsē ad lītora præceps
cum flētū precibusque tulit : « Per sīdera testor,
per superōs, atque hoc cælī spīrābile lūmen,
Tollite mē, Teucrī. Quāscumque abdūcite terrās :
hoc sat erit. Sciō mē Danaīs ē classibus ūnum ;
et bellō Īliacōs fateor petiisse penātīs.
Prō quō, sī sceleris tanta est injūria nostrī,
spargite mē in flūctūs ; vastōque immergite pontō.
Sī pereō, | hominum manibus periisse juvābit. »

Dīxerat ; et genua amplexūs, genibusque volūtāns,
hærēbat. Quī sit fārī, quō sanguine crētus,
hortāmur, quæ de͡inde agitet fortūna fatērī.
Ipse pater dextram Anchīsēs, haud multa morātus,
dat juvenī ; atque animum præsentī pignore firmat.
	Ille hæc, dēpositā tandem formīdine, fātur :
« Sum patriā ex Ithacā, comes īnfēlīcis Ulixī,
nōmine Achæmenidēs, Troĵam genitōre Adamastō
paupere — mānsissetque utinam fortūna ! — profectus.
	Hīc mē, dum trepidī crūdēlia līmina linquunt,
immemorēs sociī, vastō Cyclōpis in antrō,
dēseruēre. Domus saniē, dapibusque cruentīs,
intus opāca, ingēns ; ipse arduus, altaque pulsat
sīdera — dī tālem terrīs āvertite pestem ! —
Nec vīsū facilis nec dictū adfābilis ūllī,
vīsceribus miserōrum et sanguine vēscitur ātrō.

Vīdī egomet duo dē numerō cum33 corpora nostrō
prēnsa manū magnā, mediō resupīnus in antrō,
frangeret ad saxum, saniēque aspersa natārent
līmina. Vīdī ātrō cum membra fluentia tābō
manderet et tepidī tremerent sub dentibus artūs —
haud impūne quidem ; nec tālia passus Ulixēs,
oblītusve suī est Ithacus, discrīmine tantō.
	Nam simul explētus dapibus, vīnōque sepultus,
cervīcem īnflexam posuit, jacuitque per antrum
immēnsus — saniem ēructāns, et frusta cruentō
per somnum commixta merō. Nōs, magna precātī
nūmina, sortītīque vicēs, ūnā undique circum
fundimur, et tēlō lūmen terebrāmus acūtō
ingēns, quod torvā sōlum sub fronte latēbat,
— Argolicī clipeī, aut Phœbēæ lampadis īnstar.
Et tandem lætī, sociōrum ulcīscimur umbrās.
Sed fugite, ō miserī, fugite ! Atque ab lītore fūnem
rumpite.

« Nam — quālis quantusque cavō Polyphēmus in antrō
lānigerās claudit pecudēs, atque ūbera pressat —
centum aliī curva hæc habitant ad lītora vulgō,
īnfandī Cyclōpes ; et altīs montibus errant.
Tertia jam lūnæ sē cornua lūmine complent
cum vītam in silvīs, inter dēserta ferārum
lustra, domōsque trahō ; vastōsque ab rūpe Cyclōpās
prōspiciō ; sonitumque pedum, vōcemque tremēscō.
	Vīctum īnfēlīcem, bācās lapidōsaque corna,
dant rāmī, et vulsīs pāscunt rādīcibus herbæ.
Omnia conlūstrāns, hanc prīmum ad lītora classem
cōnspexī venientem. Hu͡ic mē, quæcumque fuisset,
addīxī : “Satis est gentem effūgisse nefandam.”
Vōs, animam hanc potius quōcumque absūmite lētō. »

Vix ea fātus erat summō cum monte vidēmus
ipsum inter pecudēs, vastā sē mōle moventem,
pāstōrem Polyphēmum, et lītora nōta petentem
— mōnstrum horrendum, īnfōrme, ingēns, cui lūmen adēmptum.
Trunca manum pīnus regit, et vestīgia firmat ;
lānigeræ comitantur ovēs — ea sōla voluptās,
sōlāmenque malī.
	Postquam altōs tetigit flūctūs et ad æquora vēnit ;
lūminis effossī fluidum lavit inde cruōrem,
dentibus īnfrendēns gemitū. Graditurque per æquor
jam medium, necdum flūctus latera ardua tīnxit.
Nōs procul inde fugam trepidī celerāre, receptō
supplice sīc meritō ; tacitīque incīdere fūnem.
Vertimus ; et prōnī, certantibus æquora rēmīs,
sēnsit, et ad sonitum vōcis vestīgia torsit.
Vērum ubi nūlla datur dextrā adfectāre potestās,
nec potis Īōniōs flūctūs æquāre sequendō,
clāmōrem immēnsum tollit — quō pontus et omnēs
contremuēre undæ, penitusque exterrita tellūs
Ītaliæ, curvīsque immūgiit Ætna cavernīs.
	At genus ē silvīs Cyclōpum, et montibus altīs,
Excītum ruit ad portūs ; et lītora complent.
Cernimus, astantīs nēquīquam lūmine torvō,
Ætnæōs frātrēs, cælō capita alta ferentīs,
concilium horrendum — quālēs cum vertice celsō
āeriæ quercūs aut cōniferæ cyparissī
cōnstiterunt, silva alta Jovis lūcusve Diānæ.

Præcipitīs metus ācer agit quōcumque rudentīs
excutere, et ventīs intendere vēla secundīs.
Contrā jussa monent Helenī : Scyllamque Charybdīnque
34inter, utramque viam, lētī discrīmine parvō,
nī teneant35 cursūs. Certum est dare lintea retrō.
Ecce autem Boreās, angustā ab sēde Pelōrī
missus, adest : vīvō prætervehor ōstia saxō
Pantagiæ, Megarōsque sinūs, Thapsumque jacentem.
Tālia mōnstrābat, relegēns errāta retrōrsus
lītora, Achæmenidēs — comes īnfēlīcis Ulixī.
	Sīcaniō prætenta sinū, jacet īnsula, contrā
Plēmyrium undōsum ; nōmen dīxēre priōrēs
Ortygiam. Alphēum fāma est hūc Ēlidis amnem
occultās ēgisse viās subter mare — quī nunc
ōre, Arethūsa, tuō, Siculīs cōnfunditur undīs.
Jussī, nūmina magna locī venerāmur, et inde
exsuperō præpingue solum stāgnantis Helōrī.
Hinc altās cautēs, proĵectaque saxa Pachȳnī,
rādimus ; et, fātīs numquam concessa movērī,
appāret Camerīna procul ; campīque Gelōī,
immānisque Gela fluviī cognōmine dicta.
Arduus inde Acragās ostentat maxima longē
mœnia, magnanimum36 quondam generātor equōrum.
Tēque datīs linquō ventīs, palmōsa Selīnūs ;
et vada dūra legō — saxīs Lilybēïa cæcīs.

Hinc Drepanī mē portus, et inlætābilis ōra,
accipit. Hīc, pelagī tot tempestātibus āctus,
heu ! genitōrem, omnis cūræ cāsūsque levāmen,
āmittō Anchīsēn. Hic mē, pater optime, fessum
dēseris, heu ! tantīs nēquīquam 37ērepte perīclīs !
Nec vātēs Helenus, cum multa horrenda monēret,
hōs mihi prædīxit lūctūs, nōn dīra Celænō.
Hic labor extrēmus, longārum hæc mēta viārum ;
hinc mē dīgressum, vestrīs deus appulit ōrīs. »
	Sīc pater Ænēās, intentibus omnibus ūnus,
fāta renarrābat dīvum ; cursūsque docēbat.
Conticuit tandem ; factōque hīc fīne quiēvit.






















© lettresclassiques.fr, 2017