P. VERGILĪ MARŌNIS ÆNĒIDOS LIBER DECIMUS Pallās Nicolas Lakshmanan ēdidit novā significantissimā interpūnctiōne longīsque ēlīsīsve vocālibus notātīs Aux humanistes très-modernes Panditur intereā domus omnipotentis Olympī ; conciliumque vocat dīvum pater atque hominum rēx sīdeream in sēdem, terrās unde, arduus, omnīs castraque Dardanidum aspectat, populōsque Latīnōs. Cōnsīdunt tēctīs bipatentibus ; incipit ipse : « Cælicolæ magnī, quianam sententia vōbīs versa retrō, tantumque animīs certātis inīquīs ? Abnueram bellō Ītaliam concurrere Teucrīs. Quæ contrā vetitum discordia? quis metus aut hōs aut hōs arma sequī ferrumque lacessere suāsit? 10 adveniet jūstum pugnæ (nē arcessīte) tempus, cum fera Karthāgō Rōmānīs arcibus ōlim exitium magnum atque Alpīs immittet apertās: tum certāre odiīs, tum rēs rapuisse licēbit. nunc sinite et placitum lætī compōnite foedus.' 15 Juppiter hæc paucīs; at nōn Venus aurea contrā pauca refert: 'ō pater, ō hominum rērumque æterna potestās (namque aliud quid sit quod jam implōrāre queāmus?), cernis ut īnsultent Rutulī, Turnusque ferātur 20 per mediōs īnsignis equīs tumidusque secundō Mārte ruat? nōn clausa tegunt jam moenia Teucrōs; quīn intrā portās atque ipsīs proelia miscent aggeribus mūrōrum et inundant sanguine fossæ. Ænēās ignārus abest. numquamne levārī 25 obsidiōne sinēs? mūrīs iterum imminet hostis nāscentis Trōjæ nec nōn exercitus alter, atque iterum in Teucrōs ætōlis surgit ab Arpīs Tȳdīdēs. equidem crēdō, mea vulnera restant et tua prōgeniēs mortālia dēmoror arma. 30 sī sine pāce tuā atque invītō nūmine Trōēs Ītaliam petiēre, luant peccāta neque illōs jūveris auxiliō; sīn tot respōnsa secūtī quæ superī mānēsque dabant, cūr nunc tua quisquam vertere jussa potest aut cūr nova condere fāta? 35 quid repetam exustās Erycīnō in lītore classis, quid tempestātum rēgem ventōsque furentīs æoliā excītōs aut āctam nūbibus Īrim? nunc etiam mānīs (hæc intemptāta manēbat sors rērum) movet et superīs immissa repente 40 Allectō mediās Italum bacchāta per urbēs. nīl super imperiō moveor. spērāvimus ista, dum fortūna fuit. vincant, quōs vincere māvīs. sī nūlla est regiō Teucrīs quam det tua conjūnx dūra, per ēversæ, genitor, fūmantia Trōjæ 45 excidia obtestor: liceat dīmittere ab armīs incolumem Ascanium, liceat superesse nepōtem. Ænēās sānē ignōtīs jactētur in undīs et quācumque viam dederit Fortūna sequātur: hunc tegere et dīræ valeam subdūcere pugnæ. 50 est Amathūs, est celsa mihī Paphus atque Cythēra Īdaliæque domūs: positīs inglōrius armīs exigat hīc ævum. magnā diciōne jubētō Karthāgō premat Ausoniam; nihil urbibus inde obstābit Tyriīs. quid pestem ēvādere bellī 55 jūvit et Argolicōs medium fūgisse per ignis totque maris vastæque exhausta perīcula terræ, dum Latium Teucrī recidīvaque Pergama quærunt? nōn satius cinerēs patriæ īnsēdisse suprēmōs atque solum quō Trōja fuit? Xanthum et Sīmoenta 60 redde, ōrō, miserīs iterumque revolvere cāsūs dā, pater, Īliacōs Teucrīs.' tum rēgia Jūnō ācta furōre gravī: 'quid mē alta silentia cōgis rumpere et obductum verbīs vulgāre dolōrem? Ænēān hominum quisquam dīvumque subēgit 65 bella sequī aut hostem rēgī sē īnferre Latīnō? Ītaliam petiit fātīs auctōribus (ēsto) Cassandræ impulsūs furiīs: num linquere castra hortātī sumus aut vītam committere ventīs? num puerō summam bellī, num crēdere mūrōs, 70 Tyrrhēnamque fidem aut gentīs agitāre quiētās? quis deus in fraudem, quæ dūra potentia nostra ēgit? ubi hic Jūnō dēmissave nūbibus Īris? indignum est Italōs Trōjam circumdare flammīs nāscentem et patriā Turnum cōnsistere terrā, 75 cui Pīlumnus avus, cui dīva Venīlia māter: quid face Trōjānōs ātrā vim ferre Latīnīs, arva aliēna jugō premere atque āvertere prædas? quid socerōs legere et gremiīs abdūcere pactās, pācem ōrāre manū, præfīgere puppibus arma? 80 tū potes Ænēān manibus subdūcere Grājum prōque virō nebulam et ventōs obtendere inānīs, et potes in totidem classem convertere nymphās: nōs aliquid Rutulōs contrā jūvisse nefandum est? "Ænēās ignārus abest": ignārus et absit. 85 est Paphus Īdaliumque tibī, sunt alta Cythēra: quid gravidam bellīs urbem et corda aspera temptās? nōsne tibī flūxās Phrygiæ rēs vertere fundō cōnāmur? nōs? an miserōs quī Trōas Achīvīs objēcit? quæ causa fuit cōnsurgere in arma 90 Eurōpamque Asiamque et foedera solvere fūrtō? mē duce Dardanius Spartam expugnāvit adulter, aut ego tēla dedī fōvīve Cupīdine bella? tum decuit metuisse tuīs: nunc sēra querēlīs haud jūstīs adsurgis et inrita jūrgia jactās.' 95 Tālibus ōrābat Jūnō, cūnctīque fremēbant cælicolæ adsēnsū variō, ceu flāmina prīma cum dēprēnsa fremunt silvīs et cæca volūtant murmura ventūrōs nautīs prōdentia ventōs. tum pater omnipotēns, rērum cui prīma potestās, 100 īnfit (eō dīcente deum domus alta silēscit et tremefacta solō tellūs, silet arduus æther, tum Zephyrī posuēre, premit placida æquora pontus): «Accipite ergō animīs atque hæc mea fīgite dicta. quandoquidem Ausoniōs conjungī foedere Teucrīs 105 haud licitum, nec vestra capit discordia fīnem, quæ cuique est fortūna hodiē, quam quisque secat spem, Trōs Rutulusne fuat, nūllō discrīmine habēbō, seu fātīs Italum castra obsidiōne tenentur sīve errōre malō Trōjæ monitīsque sinistrīs. 110 nec Rutulōs solvō. sua cuique exōrsa labōrem fortūnamque ferent. rēx Juppiter omnibus īdem. fāta viam invenient.' Stygiī per flūmina frātris, per pice torrentīs ātrāque vorāgine rīpās adnuit et tōtum nūtū tremefēcit Olympum. 115 hic fīnis fandī. soliō tum Juppiter aureō surgit, cælicolæ medium quem ad līmina dūcunt. Intereā Rutulī portīs circum omnibus īnstant sternere cæde virōs et moenia cingere flammīs. at legiō æneadum vāllīs obsessa tenētur 120 nec spēs ūlla fugæ. miserī stant turribus altīs nēquīquam et rārā mūrōs cīnxēre corōna Āsius Imbrasidēs Hicetāoniūsque Thymoetēs Assaracīque duo et senior cum Castore Thymbrīs, prīma aciēs; hōs germānī Sarpēdonis ambō 125 et Clārus et Thæmōn Lycīa comitantur ab alta. fert ingēns tōtō cōnīxus corpore saxum, haud partem exiguam montis, Lyrnēsius Acmōn, nec Clytiō genitōre minor nec frātre Menesthēō. hī jaculīs, illī certant dēfendere saxīs 130 mōlīrīque ignem nervōque aptāre sagittās. ipse inter mediōs, Veneris jūstissima cūra, Dardanius caput, ecce, puer dētēctus honestum, quālis gemma micat fulvum quæ dīvidit aurum, aut collō decus aut capitī, vel quāle per artem 135 inclūsum buxō× aut Ōriciā terebinthō lūcet ebur; fūsōs cervīx cui lactea crīnīs accipit et mollī subnectēns circulus aurō. tē quoque magnanimæ vīdērunt, Ismare, gentēs vulnera dērigēre et calamōs armāre venēnō, 140 Mæoniā generōse domō, ubi pinguia culta exercentque virī Pactōlusque inrigat aurō. adfuit et Mnestheus, quem pulsī prīstina Turnī aggere mūrōrum sublīmem glōria tollit, et Capys: hinc nōmen Campānæ dūcitur urbī. 145 Illī inter sēsē dūrī certāmina bellī contulerant: mediā Ænēās freta nocte secābat. namque ut ab Evandrō castrīs ingressūs Etrūscīs rēgem adit et rēgī memorat nōmenque genusque quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius arma 150 quæ sibi conciliet, violentaque pectora Turnī ēdocet, hūmānīs quæ sit fīdūcia rēbus admonet immiscetque precēs, haud fit mora, Tarchōn jungit opēs foedusque ferit; tum lībera fātī classem cōnscendit jussīs gēns Lȳdia dīvum 155 externō commissā dūcī. Ænēia puppis prīma tenet rōstrō Phrygiōs subjūncta leōnēs, imminet Īda super, profugīs grātissima Teucrīs. hīc magnus sedet Ænēās sēcumque volūtat ēventūs bellī variōs, Pallāsque sinistrō 160 adfīxus laterī jam quærit sīdera, opācæ noctis iter, jam quæ passūs terrāque marīque. Pandite nunc Helicōna, deæ, cantūsque movēte, quæ manus intereā Tuscīs comitētur ab ōrīs Ænēān armetque ratēs pelagōque vehātur. 165 Massicus ærātā prīnceps secat æquora Tigrī, sub quō mīlle manūs juvenum, quī moenia Clūsī quīque urbem līquēre Cosās, quis tēla sagittæ gōrȳtīque levēs umerīs et lētifer arcus. ūnā torvus Abās: huic tōtum īnsignibus armīs 170 agmen et aurātō fulgēbat Apolline puppis. sēscentōs illī dederat Populōnia māter expertōs bellī juvenēs, ast Ilva trecentōs īnsula inexhaustīs Chalybum generōsa metallīs. tertius ille hominum dīvumque interpres Asīlās, 175 cui pecudum fibræ, cælī cui sīdera pārent et linguæ volucrum et præsāgī fulminis ignēs, mīlle rapit dēnsōs aciē atque horrentibus hastīs. hōs pārēre jubent Alphēæ ab orīgine Pīsæ, urbs Etrūsca solō. sequitur pulcherrimus Astyr, 180 Astyr equō fīdēns et versicolōribus armīs. ter centum adiciunt (mēns omnibus ūna sequendī) quī Cærete domō, quī sunt Miniōnis in arvīs, et Pyrgī veterēs intempestæque Graviscæ. Nōn ego tē, Ligurum ductor fortissime bellō, 185 trānsierim, Cunare, et paucīs comitāte Cupāvō, cūjus olōrīnæ surgunt dē vertice pennæ (crīmen, Amor, vestrum) fōrmæque īnsigne paternæ. namque ferunt lūctū Cycnum Phæthontis amātī, pōpuleās inter frondēs umbramque sorōrum 190 dum canit et mæstum Mūsā sōlātur amōrem, cānentem mollī plūmā dūxisse senectam linquentem terrās et sīdera vōce sequentem. fīlius æquālis comitātus classe catervās ingentem rēmīs Centaurum prōmovet: ille 195 īnstat aquæ saxumque undīs immāne minātur arduus, et longā sulcat maria alta carīna. Ille etiam patriīs agmen ciet Ocnus ab ōrīs, fātidicæ Mantūs et Tuscī fīlius amnīs, quī mūrōs mātrisque dedit tibi, Mantua, nōmen, 200 Mantua dīves avis, sed nōn genus omnibus ūnum: gēns illī triplex, populī sub gente quaternī, ipsa caput populīs, Tuscō dē sanguine vīrēs. hinc quoque quīngentōs in sē Mezentius armat, quōs patre Bēnācō vēlātus harundine glaucā 205 Mincius īnfēstā dūcēbat in æquora pīnū. it gravis Aulestēs centēnāque arbore flūctum verberat adsurgēns, spūmant vada marmore versō. hunc vehit immānis Trītōn et cærula concha exterrēns freta, cui laterum tenus hispida nantī 210 frōns hominem præfert, in pristim dēsinit alvus, spūmea sēmiferō sub pectore murmurat unda. Tot lēctī procerēs ter dēnīs nāvibus ībant subsidiō Trōjæ et campōs salis ære secābant. Jamque diēs cælō concesserat almaque currū 215 noctivagō Phoebē medium pulsābat Olympum: Ænēās (neque enim membrīs dat cūra quiētem) ipse sedēns clāvumque regit vēlīsque ministrat. atque illī mediō in spatiō chorus, ecce, suārum occurrit comitum: nymphæ, quās alma Cybēbe 220 nūmen habēre maris nymphāsque ē nāvibus esse jusserat, innābant pariter flūctūsque secābant, quot prius ærātæ steterant ad lītora prōræ. agnōscunt longē rēgem lūstrantque chorēīs; quārum quæ fandī doctissima Cȳmodocēa 225 pōne sequēns dextrā puppim tenet ipsaque dorsō ēminet ac lævā tacitīs subrēmigat undīs. tum sīc ignārum adloquitur: 'vigilāsne, deum gēns, Ænēā? vigilā et vēlīs immitte rudentīs. nōs sumus, Īdææ sacrō dē vertice pīnus, 230 nunc pelagī nymphæ, classis tua. perfidus ut nōs præcipitīs ferrō Rutulus flammāque premēbat, rūpimus invītæ tua vincula tēque per æquor quærimus. hanc genetrīx faciem miserāta refēcit et dedit esse deās ævumque agitāre sub undīs. 235 at puer Ascanius mūrō fossīsque tenētur tēla inter media atque horrentīs Mārte Latīnōs. jam loca jussa tenent fortī permixtus Etrūscō Arcas eques; mediās illīs oppōnere turmās, nē castrīs jungant, certa est sententia Turnō. 240 surge age et Aurōrā sociōs veniente vocārī prīmus in arma jubē, et clipeum cape quem dedit ipse invictum ignipotēns atque ōrās ambiit aurō. crāstina lūx, mea sī nōn inrita dicta putārīs, ingentis Rutulæ spectābit cædis acervōs.' 245 dīxerat et dextrā discēdēns impulit altam haud ignāra modī puppim: fugit illa per undās ōcior et jaculō et ventōs æquante sagittā. inde aliæ celerant cursūs. stupet īnscius ipse Trōs Anchīsiadēs, animōs tamen ōmine tollit. 250 tum breviter supera aspectāns convexa precātur: « alma parēns Īdæa deum, cui Dindyma cordī turrigeræque urbēs bijugīque ad frēna leōnēs, tū mihi nunc pugnæ prīnceps, tū rīte propinquēs augurium Phrygibusque adsīs pede, dīva, secundō.' 255 tantum effātus, et intereā revolūta ruēbat mātūrā jam lūce diēs noctemque fugārat; prīncipiō sociīs ēdīcit signa sequantur atque animōs aptent armīs pugnæque parent sē. Jamque in cōnspectū Teucrōs habet et sua castrā 260 stāns celsa in puppī, clipeum cum deinde sinistrā extulit ārdentem. clāmōrem ad sīdera tollunt Dardanidæ ē mūrīs, spēs addita suscitat īrās, tēla manū jaciunt, quālēs sub nūbibus ātrīs Strȳmoniæ dant signa gruēs atque æthera trānant 265 cum sonitū, fugiuntque Notōs clāmōre secundō. at Rutulō rēgī ducibusque ea mīra vidērī Ausoniīs, dōnec versās ad lītora puppis respiciunt tōtumque adlābī classibus æquor. ārdet apex capitī cristīsque ā vertice flamma 270 funditur et vastōs umbō vomit aureus ignis: nōn secus ac liquidā sī quandō nocte comētæ sanguineī lūgubre rubent, aut Sīrius ārdor ille sitim morbōsque ferēns mortālibus ægrīs nāscitur et lævō contrīstat lūmine cælum. 275 Haud tamen audācī Turnō fīdūcia cessit lītora præcipere et venientīs pellere terrā. [ultrō animōs tollit dictīs atque increpat ultrō:] « Quod vōtīs optāstis adest, perfringere dextrā. In manibus Mārs ipse virīs. Nunc conjugis estō 280 quisque suæ tēctīque memor, nunc magna refertō facta, patrum laudēs. ultrō occurrāmus ad undam dum trepidī ēgressīsque labant vestīgia prīma. audentīs Fortūna juvat.' hæc ait, et sēcum versat quōs dūcere contrā 285 vel quibus obsessōs possit concrēdere mūrōs. Intereā Ænēās sociōs dē puppibus altīs pontibus expōnit. multī servāre recursūs languentis pelagī et brevibus sē crēdere saltū, per rēmōs aliī. speculātus lītora Tarchon, 290 quā vada nōn spērat nec frācta remurmurat unda, sed mare inoffēnsum crēscentī adlābitur æstū, advertit subitō prōrās sociōsque precātur: « Nunc, ō lēcta manus, validīs incumbite rēmīs; tollite, ferte ratēs, inimīcam findite rōstrīs 295 hanc terram, sulcumque sibī premat ipsa carīnā. Frangere nec tālī puppim statiōne recūsō arreptā tellūre semel.' quæ tālia postquam effātus Tarchōn, sociī cōnsurgere tōnsīs spūmantīsque ratēs arvīs īnferre Latīnīs, 300 dōnec rōstra tenent siccum et sēdēre carīnæ omnēs innocuæ. sed nōn puppis tua, Tarchōn: namque īnflīcta vadīs, dorsō dum pendet inīquō anceps sustentāta diū flūctusque fatīgat, solvitur atque virōs mediīs expōnit in undīs, 305 fragmina rēmōrum quōs et fluitantia trānstra impediunt retrahitque pedēs simul unda relābēns. Nec Turnum sēgnis retinet mora, sed rapit ācer tōtam aciem in Teucrōs et contrā in lītore sistit. signa canunt. prīmus turmās invāsit agrestis 310 Ænēās, ōmen pugnæ, strāvitque Latīnōs occīsō Thērōne, virum quī maximus ultrō Ænēān petit. huic gladiō perque ærea sūta, per tunicam squālentem aurō latus haurit apertum. Inde Lichān ferit exsectum jam mātre perēmptā 315 Et tibi, Phoebe, sacrum: cāsūs ēvādere ferrī quō licuit parvō? nec longē Cisseā dūrum immānemque Gyān sternentīs agmina clāva dējēcit lētō; nihil illōs Herculis arma nec validæ jūvēre manūs genitorque Melampus, 320 Alcīdæ comes usque gravis dum terra labōrēs præbuit. Ecce Pharō, vōcēs dum jactat inertīs, intorquēns jaculum clāmantī sistit in ōre. Tū quoque, flāventem prīmā lānūgine mālās dum sequeris Clytium īnfēlīx, nova gaudia, Cydōn, 325 Dardania strātūs dextrā, sēcūrus amōrum quī juvenum tibi semper erant, miserande jacērēs, nī frātrum stīpāta cohors foret obvia, Phorcī prōgeniēs, septem numerō, septēnaque tēla conjiciunt; partim galeā clipeōque resultant 330 inrita, dēflexit partim stringentia corpus alma Venus. Fīdum Ænēās adfātur Achātēn: « Suggere tēla mihī, nōn ūllum dextera frūstrā torserit in Rutulōs, stetērunt quæ in corpore Grāium Īliacīs campīs. » Tum magnam corripit hastam 335 et jacit: illa volāns clipeī trānsverberat ærā Mæonis et thōrāca simul cum pectore rumpit. Hhuic frāter subit Alcānōr frātremque ruentem sustentat dextrā: trājectō missa lacertō prōtinus hasta fugit servatque cruenta tenōrem, 340 dexteraque ex umerō nervīs moribunda pependit. Tum Numitor jaculō frātris dē corpore raptō Ænēān petiit: sed nōn et fīgere contrā est licitum, magnīque femur perstrīnxit Achātæ. Hīc Curibus fīdēns prīmævō corpore Clausus 345 advenit et rigidā Dryopem ferit ēminus hastā sub mentum graviter pressā, pariterque loquentis vōcem animamque rapit trājectō gutture; at ille fronte ferit terram et crassum vomit ōre cruōrem. Trīs quoque Thrēiciōs Boreæ dē gente suprēmā 350 et trīs quōs Īdās pater et patria Ismara mittit, per variōs sternit cāsūs. accurrit Halæsus Auruncæque manūs, subit et Neptūnia prōlēs, īnsignis Messāpus equīs. expellere tendunt nunc hī, nunc illī: certātur līmine in ipsō 355 Ausoniæ. magnō discordēs æthere ventī proelia ceu tollunt animīs et vīribus æquīs; nōn ipsī inter sē, nōn nūbila, nōn mare cēdit; anceps pugna diū, stant obnīxa omnia contrā: haud aliter Trōjānæ aciēs aciēsque Latīnæ 360 concurrunt, hæret pede pēs dēnsusque virō vir. At parte ex aliā, quā saxa rotantia lātē intulerat torrēns arbustaque dīruta rīpīs, Arcadas īnsuētōs aciēs īnferre pedestrīs ut vīdit Pallās Latiō dare terga sequācī, 365 aspera aquīs nātūra locī dīmittere quandō suāsit equōs, ūnum quod rēbus restat egēnīs, nunc prece, nunc dictīs virtūtem accendit amārīs; « Quō fugitis, sociī? per vōs et fortia facta, per ducīs Evandrī nōmen dēvictaque bella 370 spemque meam, patriæ quæ nunc subit æmula laudī, fīdite nē pedibus. Ferrō rumpenda per hostīs est via. quā globus ille virum dēnsissimus urget, hāc vōs et Pallanta ducem patriā alta reposcit. nūmina nūlla premunt, mortālī urgēmur ab hoste 375 mortālēs; totidem nōbīs animæque manusque. ecce maris magnā claudit nōs objice pontus, deest jam terra fugæ: pelagus Trōjamne petāmus?' hæc ait, et medius dēnsōs prōrumpit in hostīs. Obvius huic prīmum fātīs adductus inīquīs 380 fit Lāgus. hunc, vellit magnō dum pondere saxum, intortō fīgit tēlō, discrīmina costīs per medium quā spīnā dabat, hastamque receptat ossibus hærentem. Quem nōn super occupat Hisbō, ille quidem hoc spērāns; nam Pallās ante ruentem, 385 dum furit, incautum crūdēlī morte sodālis excipit atque ēnsem tumidō in pulmōne recondit. hinc Sthenium petit et Rhoetī dē gente vetustā Anchemolum thalamōs ausum incestāre novercæ. vōs etiam, geminī, Rutulīs cecidistis in arvīs, 390 Dauciā, Lāride Thymberque, simillima prōlēs, indiscrēta suīs grātusque parentibus error; at nunc dūra dedit vōbīs discrīmina Pallās. Nam tibi, Thymbrē, caput Evandrius abstulit ēnsis; tē dēcīsa suum, Lāride, dexterā quærit 395 sēmianimēsque micant digitī ferrumque retractant. Arcadas accēnsōs monitū et præclāra tuentīs facta virī mixtus dolor et pudor armat in hostīs. Tum Pallas bijugis fugientem Rhoetēa præter trājicit. hoc spatium tantumque moræ fuit Īlō; 400 Īlō namque procul validam dērēxerat hastam, quam medius Rhoetēus intercipit, optime Teuthra, tē fugiēns frātremque Tyren, currūque volūtus cædit sēmianimīs Rutulōrum calcibus arva. Ac velut optātō ventīs æstāte coortīs 405 dispersa immittit silvīs incendia pāstor, correptīs subitō mediīs extenditur ūna horrida per lātōs aciēs Volcānia campōs, ille sedēns victor flammās dēspectat ovantīs: nōn aliter socium virtūs coit omnis in ūnum 410 tēque juvat, Pallā. sed bellīs ācer Halæsus tendit in adversōs sēque in sua colligit arma. Hic mactat Lādōna Pherētaque Dēmodocumque, Strȳmoniō dextram fulgentī dēripit ēnse elatam in jugulum, saxō ferit ōra Thoantis 415 ossaque dispersit cerebrō permixta cruentō. Fāta canēns silvīs genitor cēlārat Halæsum; ut senior lētō cānentia lūmina solvit, injēcēre manum Parcæ tēlīsque sacrārunt Evandrī. Quem sīc Pallās petit ante precātūs: 420 « Dā nunc, Thybrī pater, ferrō, quod missile librō, fortūnam atque viam dūrī per pectus Halæsī. hæc arma exuviāsque virī tua quercus habēbit. » Audiit illa deus; dum tēxit Imāona Halæsus, Arcadiō īnfēlīx tēlō dat pectus inermum. 425 At nōn cæde virī tantā perterrita Lausus, pars ingēns bellī, sinit agmina: prīmus Abantem oppositum interimit, pugnæ nōdumque moramque. Sternitur Arcadiæ prōlēs, sternuntur Etrūscī et vōs, ō Grāīs imperdita corpora, Teucrī. 430 Agmina concurrunt ducibusque et vīribus æquīs; extrēmī addēnsent aciēs nec turba movērī tēla manūsque sinit. hinc Pallās īnstat et urget, hinc contrā Lausus, nec multum discrepat ætās, ēgregiī fōrmā, sed quis Fortūna negārat 435 in patriam reditūs. ipsōs concurrere passūs haud tamen inter sē magnī rēgnātor Olympī; mox illōs sua fāta manent mājōre sub hoste. Intereā soror alma monet succēdere Lausō Turnum, quī volucrī currū medium secat agmen. 440 ut vīdit sociōs: 'tempus dēsistere pugnæ; sōlus ego in Pallanta feror, sōlī mihi Pallās dēbētur; cuperem ipse parēns spectātor adesset. » Hæc ait, et sociī cessērunt æquore jussō. At Rutulum abscessū juvenis tum jussa superba 445 mīrātus stupet in Turnō corpusque per ingēns lūmina volvit obitque trucī procul omnia vīsū, tālibus et dictīs it contrā dicta tyrannī: « Aut spoliīs ego jam raptīs laudābor opīmīs aut lētō īnsignī: sortī pater æquus utrīque est. 450 tolle minās.' fātus medium prōcēdit in æquor; frīgidus Arcadibus coit in præcordia sanguis. Dēsiluit Turnus bijugis, pedes apparat īre comminus; utque leō, speculā cum vīdit ab altā stāre procul campīs meditantem in proelia taurum, 455 advolat, haud alia est Turnī venientis imāgō. Hunc ubi contiguum missæ fore crēdidit hastæ, īre prior Pallas, sī quā fors adjuvet ausum vīribus imparibus, magnumque ita ad æthera fātur: « Per patris hospitium et mēnsās, quās advena adistī, 460 tē precor, Alcīdē, coeptīs ingentibus adsīs. cernat sēminecī sibi mē rapere arma cruenta victōremque ferant morientia lūmina Turnī. » Audiit Alcīdēs juvenem magnumque sub īmō corde premit gemitum lacrimāsque effundit inānīs. 465 tum genitor nātum dictīs adfātur amīcīs: « Stat sua cuique diēs, breve et inreparābile tempus omnibus est vītæ; sed fāmam extendere factīs, hoc virtūtis opus. Trōjæ sub moenibus altīs tot gnātī cecidēre deum, quīn occidit ūna 470 Sarpēdōn, mea prōgeniēs; etiam sua Turnum fāta vocant mētāsque datī pervēnit ad ævī. » Sīc ait, atque oculōs Rutulōrum reicit arvīs. At Pallas magnīs ēmittit vīribus hastam vāgīnāque cavā fulgentem dēripit ēnsem. 475 illa volāns umerī surgunt quā tegmina summa incidit, atque viam clipeī mōlīta per ōrās tandem etiam magnō strīnxit dē corpore Turnī. Hic Turnus ferrō præfīxum rōbur acūtō in Pallanta diū lībrāns jacit atque ita fātur: 480 « Aspice num mage sit nostrum penetrābile tēlum. » Dīxerat; at clipeum, tot ferrī terga, tot ærīs, quem pellis totiēns obeat circumdata taurī, vibrantī cuspis medium trānsverberat ictū lōrīcæque morās et pectus perforat ingēns. 485 ille rapit calidum frūstrā dē vulnere tēlum: ūna eademque viā sanguis animusque sequuntur. Corruit in vulnus (sonitum super arma dedēre) et terram hostīlem moriēns petit ōre cruentō. Quem Turnus super adsistēns: 490 « Arcadēs, hæc' inquit 'memorēs mea dicta refertē Evandrō: quālem meruit, Pallanta remittō. Quisquis honōs tumulī, quidquid sōlāmen humandī est, largior. haud illī stābunt Ænēia parvō hospitia. » Et lævō pressit pede tālia fātus 495 Exanimem rapiēns immānia pondera baltei impressumque nefās: ūnā sub nocte jugālī cæsa manus juvenum foedē thalamīque cruentī, quæ Clonus Eurytidēs multō cælāverat aurō; quō nunc Turnus ovat spoliō gaudetque potītus. 500 Nescia mēns hominum fātī sortisque futūræ et servāre modum rēbus sublāta secundīs! Turnō tempus erit magnō cum optāverit ēmptum intāctum Pallanta, et cum spolia ista diemque ōderit. At sociī multō gemitū lacrimīsque 505 impositum scūtō referunt Pallanta frequentēs. Ō dolor atque decus magnum reditūre parentī, hæc tē prīma diēs bellō dedit, hæc eadem aufert, cum tamen ingentīs Rutulōrum linquis acervōs! Nec jam fāma malī tantī, sed certior auctor 510 advolat Ænēæ tenuī discrīmine lētī esse suōs, tempus versīs succurrere Teucrīs. proxima quæque metit gladiō lātumque per agmen ārdēns līmitem agit ferrō, tē, Turne, superbum cæde novā quærēns. Pallās, Evander, in ipsīs 515 omnia sunt oculīs, mēnsæ quās advena prīmās tunc adiit, dextræque datæ. Sulmōne creātōs quattuor hic juvenēs, totidem quōs ēducat Ūfēns, vīventis rapit, īnferiās quōs immolet umbrīs captīvōque rogī perfundat sanguine flammās. 520 Inde Māgō procul īnfēnsam contenderat hastam: ille āstū subit, at tremibunda supervolat hastā, et genua amplectēns effātur tālia supplex: « Per patriōs mānīs et spēs surgentis Iūlī tē precor, hanc animam servēs gnātōque patrīque. 525 Est domus alta, jacent penitus dēfossa talenta cælātī argentī, sunt aurī pondera factī īnfectīque mihī. nōn hic victōria Teucrum vertitur aut anima ūna dabit discrīmina tanta. » Dīxerat. Ænēās contrā cui tālia reddit: 530 « Argentī atque aurī memorās quæ multa talenta gnātīs parce tuīs. Bellī commercia Turnus sustulit ista prior jam tum Pallante perēmptō. Hoc patris Anchīsæ mānēs, hoc sentit Iūlus. » Sīc fātus galeam lævā tenet atque reflexā 535 cervīce ōrantis capulō tenus applicat ēnsem. Nec procul Hæmonidēs, Phoebī Triviæque sacerdōs, īnfula cui sacra rēdīmībāt tempora vitta, tōtus conlūcēns veste atque īnsignibus albīs. quem congressus agit campō, lāpsumque superstāns 540 immolat ingentīque umbrā tegit, arma Serestus lēcta refert umerīs tibi, rēx Grādīve, tropæum. Īnstaurant aciēs Volcānī stirpe creātus Cæculus et veniēns Marsōrum montibus Umbrō. Dardanidēs contrā furit: Ānxuris ēnse sinistram 545 et tōtum clipeī ferrō dējēcerat orbem (dīxerat ille aliquid magnum vimque adfore verbō crēdiderat, cælōque animum fortasse ferēbat cānitiemque sibi et longōs prōmīserat annōs); Tarquitus exsultāns contrā fulgentibus armīs, 550 silvicolæ Faunō Dryopē quem nympha creārat, obvius ārdentī sēsē obtulit. ille reductā lōrīcam clipeīque ingēns onus impedit hastā, tum caput ōrantīs nēquīquam et multa parantīs dīcere dēturbat terræ, truncumque tepentem 555 prōvolvēns super hæc inimīcō pectore fātur: « Istīc nunc, metuende, jacē. nōn tē optima māter condet humī patriōque onerābit membra sepulcrō: ālitibus linquēre ferīs, aut gurgite mersum unda feret piscēsque impāstī vulnera lambent.' 560 Prōtinus Antæum et Lūcam, prīma agmina Turnī, persequitur, fortemque Numam fulvumque Camertem, magnanimō Volcente satum, dītissimus agrī quī fuit Ausonidum et tacitīs rēgnāvit Amȳclīs. Ægæōn quālis, centum cui bracchia dīcunt 565 centēnāsque manūs, quīnquāgintā ōribus ignem pectoribusque ārsisse, Jovis cum fulmina contrā tot paribus streperet clipeīs, tot stringeret ēnsīs: sīc tōtō Ænēās dēsævit in æquore victor ut semel intepuit mucrō. quīn ecce Niphæī 570 quadrijugis in equōs adversaque pectora tendit. Atque illī longē gradientem et dīra frementem ut vīdēre, metū versī retrōque ruentēs effunduntque ducem rapiuntque ad lītora currūs. Intereā bijugis īnfert sē Lūcagus albīs 575 in mediōs frāterque Liger; sed frāter habēnīs flectit equōs, strictum rotat ācer Lūcagus ēnsem. haud tulit Ænēās tantō fervōre furentīs; Inruit adversāque ingēns appāruit hastā. Cui Liger: 580 « Nōn Diomēdis equōs nec currum cernis Achillī aut Phrygiæ campōs: nunc bellī fīnis et ævī hīs dabitur terrīs.' vēsānō tālia lātē dicta volant Ligerī. Sed nōn et Trōius hērōs dicta parat contrā, jaculum nam torquet in hostīs. 585 Lūcagus ut prōnus pendēns in verbera tēlō admonuit bijugōs, prōjectō dum pede lævō aptat sē pugnæ, subit ōrās hasta per īmās fulgentis clipeī, tum lævum perforat inguen; excussus currū moribundus volvitur arvīs. 590 quem pius Ænēās dictīs adfātur amārīs: « Lūcage, nūlla tuōs currūs fuga sēgnis equōrum prōdidit aut vānæ vertēre ex hostibus umbræ: ipse rotīs saliēns juga dēseris.' hæc ita fātus arripuit bijugōs; frāter tendēbat inertīs 595 īnfēlīx palmās currū dēlāpsus eōdem: « Per tē, per quī tē tālem genuēre parentēs, vir Trōjāne, sine hanc animam et miserēre precantīs. » Plūribus ōrantī Ænēās: 'haud tālia dūdum dicta dabās. morere et frātrem nē dēsere frāter. » 600 Tum latebrās animæ pectus mucrōne reclūdit. Tālia per campōs ēdēbat fūnera ductor Dardanius torrentis aquæ vel turbinis ātrī mōre furēns. Tandem ērumpunt et castra relinquunt Ascanius puer et nēquīquam obsessa juventūs. 605 Jūnōnem intereā compellat Juppiter ultrō: « Ō germāna mihi atque eadem grātissima conjūnx, ut rēbāre, Venus (nec tē sententia fallit) Trōjānās sustentat opēs, nōn vīvida bellō dextra virīs animusque ferōx patiēnsque perīclī. » 610 Cui Jūnō summissa: « Quid, ō pulcherrime conjūnx, sollicitās ægram et tua trīstia dicta timentem? sī mihi, quæ quondam fuerat quamque esse decēbat, vīs in amōre foret, nōn hoc mihi namque negārēs, omnipotēns, quīn et pugnæ subdūcere Turnum 615 et Daunō possem incolumem servāre parentī. Nunc pereat Teucrīsque piō det sanguine poenās. Ille tamen nostrā dēdūcit orīgine nōmen Pīlumnusque illī quārtus pater, et tua larga sæpe manū multīsque onerāvit līmina dōnīs. » 620 cui rēx ætheriī breviter sīc fātur Olympī: « Sī mora præsentis lētī tempusque cadūcō ōrātur juvenī mēque hoc ita pōnere sentīs, tolle fugā Turnum atque īnstantibus ēripe fātīs: hāctenus indulsisse vacat. sīn altior istīs 625 sub precibus venia ūlla latet tōtumque movērī mūtārīve putās bellum, spēs pāscis inānis. » Et Jūnō adlacrimāns: 'quid sī, quæ vōce gravāris, mente darēs atque hæc Turnō rata vīta manēret? nunc manet īnsontem gravis exitus, aut ego vērī 630 vāna feror. quod ut ō potius formīdine falsā lūdar, et in melius tua, quī potes, ōrsa reflectās! » Hæc ubi dicta dedit, cælō sē prōtinus altō mīsit agēns hiemem nimbō succīncta per aurās, Īliacamque aciem et Laurentia castra petīvit. 635 Tum dea nūbe cavā tenuem sine vīribus umbram in faciem Ænēæ (vīsū mīrābile mōnstrum) Dardaniīs ōrnat tēlīs, clipeumque jubāsque dīvīnī adsimulat capitis, dat inānia verba, dat sine mente sonum gressūsque effingit euntīs, 640 morte obitā quālis fāma est volitāre figūrās aut quæ sōpītōs dēlūdunt somnia sēnsūs. At prīmās læta ante aciēs exsultat imāgō inrītatque virum tēlīs et vōce lacessit. Īnstat cui Turnus strīdentemque ēminus hastam 645 conjicit; illa datō vertit vestīgia tergō. Tum vērō Ænēān āversum ut cēdere Turnus crēdidit atque animō spem turbidus hausit inānem: « Quō fugis, Ænēā? thalamōs nē dēsere pactōs; hāc dabitur dextrā tellūs quæsīta per undās. » 650 Tālia vōciferāns sequitur strictumque coruscat mucrōnem, nec ferre videt sua gaudia ventōs. Forte ratis celsī conjūncta crepīdine saxī expositīs stābat scālīs et ponte parātō, quā rēx Clūsīnīs advectus Osīnius ōrīs. 655 hūc sēsē trepida Ænēæ fugientis imāgō conjicit in latebrās, nec Turnus sēgnior īnstat exsuperatque morās et pontīs trānsilit altōs. Vix prōram attigerat, rumpit Sāturnia fūnem āvulsamque rapit revolūta per æquora nāvem. 660 illum autem Ænēās absentem in proelia poscit; 661 obvia multa virum dēmittit corpora mortī, Tum levis haud ultrā latebrās jam quærit imāgō,663 sed sublīme volāns nūbī sē immiscuit ātræ, cum Turnum mediō intereā fert æquore turbō. 665 respicit ignārus rērum ingrātusque salūtis et duplicīs cum vōce manūs ad sīdera tendit: « Omnipotēns genitor, tantōn mē crīmine dignum dūxistī et tālis voluistī expendere poenās? Quō feror? unde abiī? quæ mē fuga quemve redūcit? 670 Laurentīsne iterum mūrōs aut castra vidēbō? Quid manus illa virum, quī mē meaque arma secūtī? quōsque (nefās) omnīs īnfanda in morte relīquī et nunc pālantis videō, gemitumque cadentum accipiō? quid agō? aut quæ jam satis īma dēhīscat 675 terra mihī? vōs ō potius miserēscite, ventī; in rūpēs, in saxa (volēns vōs Turnus adōrō) ferte ratem sævīsque vadīs immittite syrtis, quō nec mē Rutulī nec cōnscia fāma sequātur. » Hæc memorāns animō nunc hūc, nunc fluctuat illūc, 680 an sēsē mucrōne ob tantum dēdecus āmēns induat et crūdum per costās exigat ēnsem, flūctibus an jaciat mediīs et lītora nandō curva petat Teucrumque iterum sē reddat in arma. Ter cōnātus utramque viam, ter maxima Jūnō 685 continuit juvenemque animī miserāta repressit. Lābitur alta secāns flūctūque æstūque secundō et patris antīquam Daunī dēfertur ad urbem. At Jovis intereā monitīs Mezentius ārdēns succēdit pugnæ Teucrōsque invādit ovantīs. 690 concurrunt Tyrrhēnæ aciēs atque omnibus ūnī, ūnī odiīsque virō tēlīsque frequentibus īnstant. Ille (velut rūpēs vastum quæ prōdit in æquor, obvia ventōrum furiīs expostaque pontō, vim cūnctam atque minās perfert cælīque marisque 695 ipsa immōta manēns) prōlem Dolichāonis Hebrum sternit humī, cum quō Latagum Palmumque fugācem, sed Latagum saxō atque ingentī fragmine montis occupat os faciemque adversam, poplite Palmum succīsō volvī sēgnem sinit, armaque Lausō 700 dōnat habēre umerīs et vertice fīgere cristās. Nec nōn Euanthēn Phrygium Paridisque Mimanta æquālem comitemque, ūnā quem nocte Theānō in lūcem genitōre Amycō dedit et face prægnās Cisseīs rēgīna Pārim; Paris urbe paternā 705 occubat, ignārum Laurēns habet ōra Mimanta. Ac velut ille canum morsū dē montibus altīs āctus aper, multōs Vesulus quem pīnifer annōs dēfendit multōsque palūs Laurentia silvā pāscit harundineā, postquam inter rētia ventum est, 710 substitit īnfremuitque ferōx et inhorruit armōs, nec cuīquam īrāscī propiusve accēdere virtūs, sed jaculīs tūtīsque procul clāmōribus īnstant; ille autem impavidus partīs cūnctātur in omnīs 717 dentibus īnfrendēns et tergō dēcutit hastās: 718 haud aliter, jūstæ quibus est Mezentius īræ, 714 nōn ūllī est animus strictō concurrere ferrō, 715 missilibus longē et vastō clāmōre lacessunt. 716 Vēnerat antīquīs Corythī dē fīnibus Ācrōn, 719 Grāius homō, īnfectōs linquēns profugus hymenæōs. 720 hunc ubi miscentem longē media agmina vīdit, purpureum pennīs et pactæ conjugis ostrō, impāstus stabula alta leō ceu sæpe peragrāns (suādet enim vēsāna famēs), sī forte fugācem cōnspexit capream aut surgentem in cornua cervum, 725 gaudet hiāns immāne comāsque arrēxit et hæret vīsceribus super incumbēns; lavit improba tæter ōra cruor— sīc ruit in dēnsōs alacer Mezentius hostīs. Sternitur īnfēlīx Ācrōn et calcibus ātram 730 Tundit humum exspīrāns īnfrāctaque tēla cruentat. Atque īdem fugientem haud est dignātus Orōdēn sternere nec jactā cæcum dare cuspide vulnus; obvius adversōque occurrit sēque virō vir contulit, haud fūrtō melior sed fortibus armīs. 735 tum super abjectum positō pede nīxus et hastā: « Pars bellī haud temnenda, virī, jacet altus Orōdēs. » Conclāmant sociī lætum pæāna secūtī; ille autem exspīrāns: 'nōn mē, quīcumque es, inultō, victor, nec longum lætābere; tē quoque fāta 740 prōspectant pariā atque eadem mox arva tenēbis. » Ad quem subrīdēns mixtā Mezentius īra: « Nunc morere. Ast dē mē dīvum pater atque hominum rēx Vīderit.' hoc dīcēns ēdūxit corpore tēlum. Ollī dūra quiēs oculōs et ferreus urget 745 somnus, in æternam clauduntur lūmina noctem. Cædicus Alcathoum obtruncat, Sacrātor Hydaspēn partheniumque Rapō et prædūrum vīribus Orsēn, Messāpus Cloniumque Lycāoniumque Erichætēn, illum īnfrēnis equī lāpsū tellūre jacentem, 750 hunc peditem. pedes et Lycius prōcesserat Āgis, quem tamen haud expers Valerus virtūtis avītæ dējicit; at Thronium Salius Saliumque Nealcēs īnsidiīs, jaculō et longē fallente sagittā. Jam gravis æquābat lūctūs et mūtua Māvors 755 fūnera; cædēbant pariter pariterque ruēbant victōrēs vīctīque, neque hīs fuga nōta neque illīs. Dī Jovis in tēctīs īram miserantur inānem ambōrum et tantōs mortālibus esse labōrēs; hinc Venus, hinc contrā spectat Sāturnia Jūnō. 760 pallida Tīsiphonē mediā inter mīlia sævit. At vērō ingentem quatiēns Mezentius hastam turbidus ingreditur campō. quam magnus Ōrīōn, cum pedes incēdit mediī per maxima Nērei stāgna viam scindēns, umerō superēminet undās, 765 aut summīs referēns annōsam montibus ornum ingrediturque solō et caput inter nūbila condit, tālis sē vastīs īnfert Mezentius armīs. Huic contrā Ænēās speculātus in agmine longō obvius īre parat. manet imperterritus ille 770 hostem magnanimum opperiēns, et mōle suā stat; atque oculīs spatium ēmēnsus quantum satis hastæ: 'dextra mihī deus et tēlum, quod missile librō, nunc adsint! voveō prædōnis corpore raptīs indūtum spoliīs ipsum tē, Lause, tropæum 775 Ænēæ. » dīxit, strīdentemque ēminus hastam jēcit. At illa volāns clipeō est excussa proculque ēgregium Antōrēn latus inter et īlia fīgit, Herculis Antōrēn comitem, quī missus ab Argīs hæserat Evandrō atque Itala cōnsēderat urbe. 780 sternitur īnfēlīx aliēnō vulnere, cælumque aspicit et dulcis moriēns reminīscitur Argos. Tum pius Ænēās hastam jacit; illa per orbem ære cavum triplicī, per līnea terga tribusque trānsiit intextum taurīs opus, īmaque sēdit 785 Inguine, sed vīrīs haud pertulit. Ōcius ēnsem Ænēās vīsō Tyrrhēnī sanguine lætus ēripit ā femine et trepidantī fervidus īnstat. Ingemuit cārī graviter genitōris amōre, ut vīdit, Lausus, lacrimæque per ōra volūtæ— 790 hic mortis dūræ cāsum tuaque optima facta, sī qua fidem tantō est operī lātūra vetustās, nōn equidem nec tē, juvenis memorande, silēbō — ille pedem referēns et inūtilis inque ligātus cēdēbat clipeōque inimīcum hastīle trahēbat. 795 prōripuit juvenis sēsēque immiscuit armīs, jamque adsurgentis dextrā plāgamque ferentis Ænēæ subiit mucrōnem ipsumque morandō sustinuit; sociī magnō clāmōre sequuntur, dum genitor nātī parmā prōtēctus abīret, 800 Tēlaque conjiciunt perturbantque ēminus hostem missilibus. Furit Ænēās tēctusque tenet sē. Ac velut effūsā sī quandō grandine nimbī præcipitant, omnīs campīs diffūgit arātor omnis et agricola, et tūtā latet arce viātor 805 aut amnis rīpīs aut altī fornice saxī, dum pluit in terrīs, ut possint sōle reductō exercēre diem: sīc obrutus undique tēlīs Ænēās nūbem bellī, dum dētonet omnīs, sustinet et Lausum increpitat Lausōque minātur: 810 « Quō moritūre ruis mājōraque vīribus audēs? Fallit tē incautum pietās tua. » Nec minus ille exsultat dēmēns, sævæ jamque altius īræ Dardaniō surgunt ductōrī, extrēmaque Lausō Parcæ fīla legunt. validum namque exigit ēnsem 815 per medium Ænēās juvenem tōtumque recondit; trānsiit et parmam mucrō, levia arma minācīs, et tunicam mollī māter quam nēverat aurō, implēvitque sinum sanguis; tum vīta per aurās concessit mæstā ad Mānīs corpusque relīquit. At vērō ut vultum vīdit morientis et ōra, ōra modīs Anchīsiadēs pallentia mīrīs, ingemuit miserāns graviter dextramque tetendit, et mentem patriae subiit pietātis imāgō. « Quid tibi nunc, miserande puer, prō laudibus istīs, quid pius Aenēās tantā dabit indole dignum? Arma, quibus laetātus, habē tua; tēque parentum manibus et cinerī, sī quā est eā cūrā, remittō. Hoc tamen īnfēlīx miseram sōlābere mortem: Ænēæ magnī dextrā cadis.' increpat ultrō cūnctantīs sociōs et terrā sublevat ipsum sanguine turpantem cōmptōs dē mōre capillōs. Intereā genitor Tiberīnī ad flūminis undam vulnera siccābat lymphīs corpusque levābat arboris acclīnis truncō. procul ærea rāmīs 835 dēpendet galeā et prātō gravia arma quiēscunt. Stant lectī circum juvenēs; ipse æger anhēlāns colla fovet fūsus prōpexam in pectore barbam; multa super Lausō rogitat, multumque remittit quī revocent mæstīque ferant mandāta parentis. 840 At Lausum sociī exanimem super arma ferēbant flentēs, ingentem atque ingentī vulnere vīctum. Agnōvit longē gemitum præsāga malī mēns. Cānitiem multō dēfōrmat pulvere et ambās ad cælum tendit palmās et corpore inhæret. 845 « Tantane mē tenuit vīvendī, nāte, voluptās, ut prō mē hostīlī paterer succēdere dextræ, quem genuī? tuane hæc genitor per vulnera servor morte tuā vīvēns? heu, nunc miserō mihi dēmum exitium īnfēlīx, nunc altē vulnus adāctum! 850 Īdem ego, nāte, tuum maculāvī crīmine nōmen, pulsus ob invidiam soliō scēptrīsque paternīs. dēbueram patriæ poenās odiīsque meōrum: omnis per mortīs animam sontem ipse dedissem! nunc vīvō neque adhūc hominēs lūcemque relinquō. 855 sed linquam.' simul hoc dīcēns attollit in ægrum sē femur et, quamquam vīs altō vulnere tardat, haud dējectus equum dūcī jubet. hoc decus illī, hoc sōlāmen erat, bellīs hoc victor abībat omnibus. Adloquitur mærentem et tālibus īnfit: 860 « Rhæbe, diū, rēs sī qua diū mortālibus ūlla est, vīximus. aut hodiē victor spolia illa cruentī et caput Ænēæ referēs Lausīque dolōrum ultor eris mēcum, aut, aperit sī nūlla viam vīs, occumbēs pariter; neque enim, fortissime, crēdō, 865 jussa aliēna patī et dominōs dignābere Teucrōs. » Dīxit, et exceptus tergō cōnsuēta locāvit membra manūsque ambās jaculīs onerāvit acūtīs, ære caput fulgēns cristāque hirsūtus equīna. Sīc cursum in mediōs rapidus dedit. æstuat ingēns 870 ūnō in corde pudor mixtōque īnsānia lūctū. Atque hīc Ænēān magnā ter vōce vocāvit. 873 Ænēās agnōvit enim lætusque precātur: « Sīc pater ille deum faciat, sīc altus Apollō! Incipiās cōnferre manum.' Tantum effātus et īnfēstā subit obvius hastā. Ille autem: « Quid mē ēreptō, sævissime, nātō Terrēs? hæc via sōla fuit quā perdere possēs: nec mortem horrēmus nec dīvum parcimus ūllī. 880 Dēsine, nam veniō moritūrus et hæc tibi portō dōna prius. »Dīxit, tēlumque intorsit in hostem; inde aliud super atque aliud fīgitque volatque ingentī gȳrō, sed sustinet aureus umbō. Ter circum astantem lævōs equitāvit in orbīs 885 tēla manū jaciēns, ter sēcum Trōius hērōs immānem ærātō circumfert tegmine silvam. inde ubi tot trāxisse morās, tot spīcula tædet vellere, et urgētur pugnā congressus inīqua, multa movēns animō jam tandem ērumpit et inter 890 bellātōris equī cava tempora conicit hastam. Tollit sē arrēctum quadripēs et calcibus aurās verberat, effūsumque equitem super ipse secūtus implicat ējectōque incumbit cernuus armō. Clāmōre incendunt cælum Trōēsque Latīnīque. 895 advolat Ænēās vāgīnāque ēripit ēnsem et super hæc: « Ubi nunc Mezentius ācer et illa effera vīs animī? » Contrā Tyrrhēnus, ut aurās suspiciēns hausit cælum mentemque recēpit: « Hostis amāre, quid increpitās mortemque mināris? 900 nūllum in cæde nefās, nec sīc ad proelia vēnī, nec tēcum meus hæc pepigit mihi foedera Lausus. ūnum hoc per sī quā est victīs veniā hostibus ōrō: corpus humō patiāre tegī. sciō acerba meōrum circumstāre odia: hunc, ōrō, dēfende furōrem 905 et mē cōnsortem nātī concēde sepulcrō. » Hæc loquitur, jugulōque haud īnscius accipit ēnsem undantīque animam diffundit in arma cruōre.